انسان كامل
اثر : متفكر شهيد استاد مرتضی مطهری

( قسمت دوم )

جلسه هشتم : نقد و بررسی مكتب عرفان ( 1 )

فهرست مطالب:

رابطه انسان با طبيعت

نظر اسلام

تكامل روح در دنيا

ترك خودی

رابطه انسان با طبيعت

اينجا يك نكته بسيار دقيقی وجود دارد ( نمی‏گويم هيچ معرفی نمی‏شود  من مخصوصا درباب مكتب عرفان بيشتر بحثم را ادامه می‏دهم ، زيرا چنانكه عرض كردم ، مكتب عرفان بيشتر با روحهای ما تماس داشته است ولی‏ مكتب فلاسفه مال خودشان و كتابهايشان بوده و بين مردم نيامده است . مكتب عرفان به واسطه ذوق و شور و حرارتی كه در آن است و جذبه و زيبائی‏
و جمالی كه دارد ، در تمام خانه‏ها نفوذ دارد ، مولوی در همه خانه‏ها نفوذ دارد ، سعدی و حافظ در همه خانه‏ها نفوذ دارند و لهذا اين مكتب [ از جنبه نقاط مثبتی كه دارد ] بسيار خدمت كرده و احيانا اگر انحراف و لغزشی هم در كلمات بعضی از عرفا باشد كه هست آن هم به نوبه خود اثر [ منفی ] زيادی دارد . از اين جهت است كه من بحث خود را درباره مكتب‏ عرفان نسبت به مكتب فلسفه ، بيشتر بسط می‏دهم .  ) و آن اينكه رابطه انسان با طبيعت چگونه رابطه‏ای است ؟ آيا رابطه انسان با طبيعت ، رابطه يك‏ بيگانه با بيگانه است ؟ آيا رابطه انسان با طبيعت حتی بالاتر از رابطه‏ بيگانه با بيگانه رابطه يك زندانی با زندان و رابطه يك مرغ با قفس‏ است ؟ رابطه يوسف با چاه كنعان است ؟ اين خودش مسأله‏ای است . ممكن است كسی بگويد اساسا آمدن انسان به دنيا ، يعنی در قفس قرار گرفتن يك مرغ ، در زندان قرار گرفتن يك آزاد ، به چاه افتادن يك يوسف‏ . پس اگر بنا شود طبيعت برای ما يك زندان باشد ، برای ما چاه باشد ، برای ما قفس باشد . رابطه انسان و طبيعت در حد اعلا ، " ضد " است . بنابراين تلاش ما در طبيعت چگونه بايد

باشد ؟ تلاش [ برای ] نجات يك مرغ بايد خود را از قفس نجات دهد و كار ديگری غير از اينكه از قفس نجات پيدا كند ، ندارد ، يك زندانی با زندان كاری ندارد جز اينكه اگر بتواند ديوار زندان را خراب كند و خودش‏ را از آنجا خلاص كند ، يوسف در آن چاه انتظاری ندارد جز اينكه مسافرينی‏ بيايند و برای كشيدن آب ، دلوی به درون چاه بفرستند و او خودش را به‏ جای آب ، در آن دلو بيندازد و وقتی طناب را بالا بكشند يكوقت ببينند به‏ جای آب ، يوسف از چاه بيرون آمده است . آيا قرآن و اسلام رابطه انسان با طبيعت را رابطه زندانی و زندان می‏داند ؟ رابطه يوسف و چاه می‏داند ؟ رابطه مرغ و قفس می‏داند ؟ در عرفان روی‏اين مطلب خيلی تكيه شده است . سنائی می‏گويد : "

" ] و يا به قول ديگری [ : "

" . ] در تشبيه رابطه انسان و طبيعت ] به " زندان و زندانی " هم كه‏ از زمين و آسمان گفته‏اند (كنايه از اينكه بسيار گفته‏اند ).

نظر اسلام

در اسلام رابطه انسان با طبيعت رابطه كشاورز است با مزرعه ، رابطه‏ بازرگان است با بازار تجارت ، رابطه عابد است با معبد . برای كشاورز ، مزرعه هدف نيست ، ولی وسيله هست ، يعنی محل زندگی و كانون زندگی‏ كشاورز ، شهر است اما از اين مزرعه است 

كه وسائل خوشی و سعادتش را به دست می‏آورد . يك كشاورز بايد به مزرعه‏ برود و زمين را شخم بزند ، بذر بپاشد و زمين را آباد كند . بعد كه محصول‏ روئيد ، اگر علف هرزه‏ای پيدا شدو جين كند و بعد درو و سپس خرمن كند . «    الدنيا مزرعةالاخره  (»   كنوزالحقايق ، متاوی ، باب دال )  دنيا كشتزار عالم آخرت است . بله ، اگر كشاورز مزرعه را با خانه خود اشتباه كند ، با مقر خود اشتباه كند ، خطا كرده است ، مزرعه را به عنوان مزرعه بودن ، نبايد با چيز ديگری اشتباه‏ كند . بازار برای يك بازرگان ، جای كار است ، يعنی جای اين است كه‏ سرمايه و عمل و تلاشی را برای سود و درآمد بيشتری به كار اندازد و بر آنچه‏
دارد بيفزايد . دنيا هم برای انسان چنين چيزی است . " « الدنيا مزرعة الاخره » " كه برايتان خواندم ، كلام پيغمبر بود و " « الدنيا متجر اولياء الله » " كلام اميرالمؤمنين است .
شخصی در حضور اميرالمؤمنين شروع كرد به مذمت كردن دنيا . شنيده بود كه‏ علی ( ع ) دنيا را مذمت می‏كند . ولی نمی‏فهميد كه او [ از چه جنبه‏ای [ دنيا را مذمت می‏كند . او خيال می‏كرد كه وقتی علی ( ع ) دنيا را مذمت‏ می‏كند ، مثلا طبيعت را مذمت می‏كند ، نمی‏دانست كه او دنياپرستی را مذمت‏ می‏كند ، او تو را از نظر پرستش دنيا كه ضد حق پرستی و حقيقت پرستی است‏ و مساوی با نفی همه ارزشهای انسانی است ، مذمت می‏كند . وقتی آن مرد دنيا را مذمت كرد ، علی ( ع ) كه ضد دنياپرستی است و آن را مذمت می‏كند [ به سختی برآشفت و فرمود ] : «  ايها الذام للدنيا ، المغتر بغرورها ، المخدوع باباطيلها ، اتغتر بالدنيا ثم تذمها ؟ انت المتجرم عليها أم هی‏ المتجرمة  عليك  

»؟ ای آقای مذمتگر دنيا ! ای كسی كه فريب دنيا را خورده‏ای ! دنيا تو را فريب نداد ، تو فريب خوردی . خيلی تعبير عجيبی است . دنيا كسی‏ را فريب نمی‏دهد ، انسان خودش فريب می‏خورد . من در اين‏باره مثلی می‏گويم : يك وقت پيرزنی با آرايشهای مصنوعی ، انسان را گول می‏زند . دندان در دهانش ندارد ، دندان مصنوعی می‏گذارد ، مو به سرش ندارد ، موی مصنوعی می‏گذارد . به قول آن شاعر عرب :

يك بيچاره‏ای او را به صورت يك زن جوان خيال می‏كند و وقتی كار از كار گذشته است ، می‏بيند كه اشتباه كرده است . ولی يك وقت همين پيرزن ، می‏گويد : آقا ! سن من پنجاه و نه سال و شش ماه و شش روز است و حقيقت‏ را می‏گويد . دندانها و موهايش را نشان می‏دهد ، می‏گويد : يك دندان هم به‏ دهانم ندارم و موهائی را كه می‏بينی ، موی مصنوعی است كه به سرم گذاشته‏ام‏ ، من همين هستم ، آيا حاضری با من ازدواج كنی ؟ او هر چه می‏گويد من دندان‏ ندارم [ انسان ] می‏گويد : قربان همان دندانهايی كه نداری ! هرچه می‏گويد من زلف ندارم ، انسان می‏گويد : شما تعارف می‏فرمائيد ، من می‏فهمم كه شما
داريد هزم نفس می‏كنيد . پس اين پيرزن تو را فريب نداده ، تو خودت‏ آماده فريب خوردن هستی ، خودت می‏خواهی خودت را فريب بدهی ، يك موضوع‏ برای فريب خوردن می‏خواهی . علی ( ع ) می‏فرمايد : دنيا كه چيزی را مخفی نكرده است . دنيا چه چيز را مخفی كرده كه می‏گوئی دنيا مرا گول زد ؟ آن روزی كه به دست خودت‏ پدرت را دفن كردی ، دنيا تو را گول زد ؟ ! دنيا

می‏گويد من همينم كه هستم ، من محل تغير هستم و ثباتی در من نيست . دنيا می‏گويد من را همانطور كه هستم ، درك كن ، چرا می‏خواهی مرا آنطور كه‏ نيستم ، باور كنی ؟ من يك جوری هستم و دارم خودم را هم به تو نشان می‏دهم‏ ولی تو می‏خواهی مرا آنطور كه نيستم و خودت خيال می‏كنی ، باور كنی ، پس‏ دنيا كسی را فريب نمی‏دهد ، انسان فريب می‏خورد . «  انت المتجرم عليها ام هی المتجرمة عليك  » ؟ بيا حساب كنيم ، آيا تو بر دنيا جنايت كردی‏ يا دنيا بر تو جنايت كرد ؟ تو به اين عالم خيانت می‏كنی يا عالم به تو خيانت می‏كند ؟ « متی غرتك ؟ » دنيا كی تو را فريب داد ؟ « ام متی‏ استهوتك ؟ » كی دنيا هوای نفس تو را طلب كرد ؟ اين تو هستی كه با هوای‏ نفس خود دنبال دنيا هستی . «  أبمصارع ابائك من البلی ؟ أم بمضاجع‏ امهاتك تحت الثری  » ؟ بعد فرمود : «  الدنيا مسجد احباء الله  » دنيا مسجد دوستان خداست . آيا اگر مسجد نباشد ، عابد می‏تواند عبادت كند ؟  « متجر اولياء الله  » (نهج‏البلاغه ، حكمت . 131  ) دنيا بازار تجارت اولياء خداست . اگر بازار
نباشد ، آيا بازرگان می‏تواند بازرگانی كند و سود ببرد ؟ آن فكر كه دنيا را برای انسان [ به منزله ] زندان و چاه و قفس می‏داند
و می‏گويد وظيفه انسان بيرون رفتن از اين زندان و خارج شدن از اين چاه و شكستن اين قفس است ، مبتنی بر يك اصل ديگری در باب " معرفةالنفس " و " معرفةالروح ) ] است كه اسلام آن را قبول ندارد .

تكامل روح در دنيا

قبل از اسلام در برخی از كشورها مثل يونان و هند [ عقيده‏ای ] وجود داشته‏ است و آن اينكه روح انسان قبلا در عالم ديگر به تمام و كمال آفريده شده‏ است و بعد ، از آنجا مثل مرغی كه در قفس می‏كنند ، او را به اين عالم‏ می‏آورند . اگر اينطور باشد ، بايد انسان قفس را بشكند ولی قرآن در يكی‏ از آيات سوره مؤمنون [ اين نظر را رد می‏كند ] و تعبير عجيبی دارد كه‏ صدرالمتألهين می‏گويد من نظريه "  جسمانية الحدوث و روحانيةالبقاء " بودن روح را از اين آيه كشف كردم . وقتی درباره انسان بحث می‏كند ،
می‏فرمايد : ما انسان را از خاك آفريديم ، مرحله به مرحله آمد تا اينكه‏ نطفه شد ، نطفه علقه شد ، علقه مضغه شد و مضغه استخوان شد و بر روی‏ استخوان گوشت پوشانيده شد . بعد می‏فرمايد : " « ثم انشاناه خلقا اخر " ( سوره مؤمنون ، آيه . 14  ) ما همين ماده و طبيعت را تبديل به چيز ديگری كه روح است كرديم‏ ، يعنی روح زائيده همين طبيعت است . روح مجرد است ، ولی " مجرد زائيده از ماده " است . پس انسان در جای ديگری به صورت كامل نبوده تا بعد در اين عالم ، در قفس قرار گرفته باشد . انسان در اينجا در دامن‏ مادر خودش است . طبيعت ، ما در روح انسان است و انسان در طبيعت كه‏ زندگی می‏كند ، در دامن مادر زندگی می‏كند . بنابراين در همين جا بايد تكامل پيدا كند ، نه اينكه قبلا تكامل پيدا كرده است و بعد اينجا

در زندان يا چاه گرفتار شده و از چاه بايد در بيايد ، اين ، فكر اسلامی‏ نيست . البته اسلام می‏گويد تو برای هميشه نبايد در دامن مادر بمانی ، اگر برای‏ هميشه بخواهی در دامن مادر باشی ، يك " بچه ننه " خواهی بود و هرگز مرد ميدان نخواهی شد . اگر از طبيعت عروج نكنی و از دامن اين مادر برنخيزی و بالا نيائی ، در طبيعت می‏مانی ، يك موجود طبيعی می‏شوی ، "
« ثم رددناه اسفل سافلين »" می‏شوی و ديگر " « الا الذين امنوا و عملوا الصالحات »" (سوره تين ، آيات 5 و . 6  ) نيستی ، در اسفل السافلين می‏مانی . اگر انسان در اسفل السافلين كه طبيعت است محبوس بماند محبوس به اين معنا كه از [ حد ] طبيعت ، بالا نرود اين در دنيای ديگر برای او جهنم اوست ، « فامه‏ هاوية »( سوره قارعه ، آيه . 9  ) مادرش همان جهنم است . خداوند مولودی را در دامن اين‏ مادر ( طبيعت ) متولد كرده كه از دامن اين مادر بالا برود ، مدرسه برود و مدرسه را طی كند و بالاتر برود . اگر او در اين دامن بماند ، برای هميشه‏ در اينجا خواهد ماند . اگر چه اين تشبيه خيلی ناقص است ولی چنين شخصی‏ حالت بچه‏ای را دارد كه واقعا " بچه ننه " شده است ، يك بچه ننه‏ای كه‏ وقتی بيست و پنج ساله هم شده باز بايد در بغل مادرش بخوابد و مادرش‏ پستانش را بغل صورتش بگذارد كه اين آقازاده خوابش ببرد ! اين آدم ديگر چه از آب درمی‏آيد !
پس انسان در انسان شناسی وجهان شناسی اسلام ، يك مرغ 

ساخته و پرداخته قبلی كه در فضای عالم قدس پرواز می‏كرده " طاير عالم‏ قدسم چه دهم شرح فراق " نيست كه بعد او را در اين قفس ، زندانی كرده‏ باشند و وظيفه‏اش اين باشد كه فقط زندان را بشكند . اسلام اين را قبول‏ ندارد . بله ، اگر شما شنيده‏ايد كه عالم ارواح بر عالم اجسام تقدم دارد ، به اين معناست كه سنخ ارواح تقدم دارد ، يعنی روح پرتوی است كه تكوينش‏ در اين عالم است ، ولی پرتوی است كه از عالم ديگر به اين عالم تابيده‏ است ، نه اينكه به تمام و كمال در يك جای ديگری بوده و بعد او را به‏
اينجا آورده‏اند و در قفس كرده‏اند . اين فكر يعنی فكر تناسخ يك فكر هندی‏ و يك فكر افلاطونی است . افلاطون در بين يونانيها معتقد بود كه روح انسان‏ ساخته و پرداخته عالمی قبل از اين عالم عالم مثل است ، بعد اين ساخته و پرداخته را آورده‏اند و به حكم مصلحتی در اينجا زندانی كرده‏اند ، لذا بايد از اين زندان رها شود و برود . ولی اسلام با اين ديد به طبيعت نگاه‏ نمی‏كند .
البته اين را هم عرض كنم ( برای اينكه بعضی اگر تاريخچه‏هايی را خوانده‏اند [ توهم نكنند ] ) . نمی‏خواهم بگويم تمام عرفا اينقدر اشتباه‏ كرده‏اند ، نه عرفای بزر گ گاهی لااقل در كلمات خودشان متوجه اين نكته‏ بوده‏اند و نه ترك جامعه گرائی كرده‏اند و نه ترك طبيعت گرائی . آنها به‏ اين نكته كه قرآن آيات آفاق و انفس را در كنار يكديگر ذكر كرده است و اينكه طبيعت هم ، آيه و آئينه جمال حق است ، كاملا توجه كرده‏اند . مگر شبستری نيست كه در آن منظومه بسيار بسيار عالی وراقی خودش كه واقعا شاهكاری در

عالم انسانيت است ، (پيدايش اين كتاب هم عجيب است . سؤالهايی از خراسان در مسائل‏ عرفانی از او می‏كنند و او اين سؤالها را در يك جلسه جواب می‏دهد البته‏ خودش می‏گويد كه بعد آنها را بسط داده است و يك شاهكار به وجود می‏آورد.  ) می‏گويد :

در يك جا توجهش به آيات آفاقی كاملا خوب است ، می‏گويد :

غرض اين مطلب است كه گاهی اين توجهات [ در بين عرفا ] هست . يا جامی می‏گويد :

اگر ما قرآن را يك طرف و عرفان را در طرف ديگر بگذاريم ، يعنی‏ ببينيم كه قرآن تا چه اندازه به طبيعت توجه دارد و عرفان تا چه اندازه‏ به طبيعت توجه دارد ، متوجه می‏شويم كه قرآن بيش از عرفان به طبيعت‏ توجه دارد ، بدون آنكه قرآن مسئله توجه به باطن نفس و رجوع به آن را به‏ شكلی انكار كرده باشد . بنابراين ، انسان كامل قرآن در كنار عقل گرايی و در كنار دل گرائی [ جامعه‏گرا و طبيعت گرا هم هست ] . حال ارزش هر كدام‏ از اينها چقدر است ، مطلبی است كه وقتی سيمای انسان كامل اسلام را

برايتان ذكر می‏كنم ، شايد موفق شوم اين قسمت را هم بيان كنم ولی [ به هر حال ] انسان كامل قرآن ، انسان عقل‏گرا و دل‏گرا و طبيعت‏گرا و جامعه‏ گراست .

ترك خودی

مسئله‏ای در آخر جلسه گذشته عنوان كردم كه باز در اين جلسه در آخر بحثم‏ به اين مطلب رسيدم . اين بحث ، مقدماتی دارد كه اگر آن مقدمات را ذكر نكنم اصلا هيچ و پوچ است . فقط زمينه بحث را برايتان عرض می‏كنم . آن‏ مسئله ، " ترك خودی " است .
عرفان ، دل را محترم می‏شمارد ولی چيزی را كه به نام نفس در قرآن آمده‏ است ، خوار می‏شمارد . قسمتی از دعوت عرفان به " ترك خودی " و " رفتن از خود " و " نفی خود " و " نفی خودبينی " است . اين مطلب ، فی حد ذاته مطلب درستی است و منطق اسلام هم اين را تأييد می‏كند . ما در جلسه آينده به حول و قوه الهی ، هم بيان عرفان و هم بيان اسلام را در مورد نفی " خود " ( نفس ) ذكر می‏كنيم . ما در اسلام با دو " خود " و حتی با دو نفس برخورد می‏كنيم . اسلام در عين اينكه يك " خود " را نفی می‏كند و آن را خرد می‏كند ، " خود " ديگر را در انسان زنده می‏كند و اين مطلب ، خيلی دقيق است . می‏دانيد اين‏ مسئله ، مثل چيست ؟ مثل اين است كه يك دوست و يك دشمن در كنار و هم‏ مرز يكديگر ايستاده باشند و دوست در خطر باشد . اگر دوست را بزنيم ، ديگر تمام هدفمان از بين رفته است . مثلا بچه‏ای بالای درختی برود برای‏ اينكه ميوه‏ای بچيند .

اتفاقا يك مار بسيار خطرناك در بالای درخت ظاهر شده ، پهلوی آن بچه‏ برود . اينجا يك صياد بسيار ماهری لازم است كه سر آن مار را نشانه‏گيری‏ كند و آن مار را بزند ولی به آن بچه هم نخورد . اگر صياد يك ذره اشتباه‏ كند ، تير هدر رفته است . اگر كمی اين طرف يا آن طرف بزند ، تير هدر رفته ، نه به مار خورده نه به بچه ، و يا اينكه به بچه خورده و به جای‏ اينكه مار را بكشد ، بچه را كشته است . صياد بايد آنقدر دقيق باشد كه‏ نشانه گيری‏اش طوری باشد كه مار را بزند ، بدون اينكه به بچه آسيبی برسد ، و نظير اين مسئله زمانی است كه دوست و دشمنی با يكديگر گلاويز می‏شوند و هر يك می‏خواهد ديگری را بكشد . شما بايد تير يا شمشيرتان را آنچنان‏ بزنيد كه دشمن را بكشيد و به دوستتان اصابت نكند . اين دو " خود " در آدمی آنچنان به يكديگر پيوسته هستند كه يك شكارچی‏ فوق‏العا ده ماهری می‏خواهد كه يك " خود " را كه دنائت و پستی است ، درهم بشكند و يك " خود " ديگر را كه تمام ارزشهای انسانی به آن " خود " وابسته است ، از آسيب مصون بدارد ! معجزه اسلام اين است كه اين دو خود را آنچنان دقيق تشخيص داده است كه‏ هيچ اشتباه نمی‏شود ! در عرفان گاهی می‏بينيم اين تشخيص هست . ولی گاهی‏
وقتها می‏بينيم به جای اينكه " خود دشمن " را نشانه‏گيری كرده و زده‏ باشند ، " خود دوست " را زده‏اند ، يعنی به جای اينكه نفس قربانی شده‏ باشد ، همان چيزی كه آن را خودشان " دل " و يا " انسان " می‏نامند قربانی شده است . اين مسئله ، نكته بسيار دقيقی است كه انشاءالله در جلسه بعد در اطراف آن توضيح می‏دهم .
و لا حول و لا قوت الا بالله العلی العظيم