|
صعود و نزول روح
[ علامه مجلسی ] در بحار حديثی نقل میكند : اصحاب رسول اكرم كه مردان
مؤمنی بودند ، حالتی در خود ديدند . دغدغه در آنها پيدا شد كه نكند ما
منافق باشيم و خودمان نمیدانيم . به پيامبر ( ص ) عرض كردند : يا رسول
الله نخاف علينا النفاق ما میترسيم منافق باشيم . فرمود چرا ؟ عرض
كردند برای اينكه وقتی در محضر مبارك شما مینشينيم و شما صحبت میكنيد ،
موعظه میكنيد ، از خدا میگوئيد ، از قيامت میگوئيد ، راجع به گناهان و
توبه و استغفار سخن میگوئيد ، يك حال بسيار خوشی پيدا میكنيم ، ولی بعد
كه از حضور شما مرخص میشويم و شممنا الاولاد و راينا العيال والاهل و مدتی
با زن و بچهمان مینشينيم تعبير خودشان اين است كه بچههايمان را بو
میكنيم میبينيم كه حالمان برگشت ، باز همان آدم اول شديم . يا رسول الله
! آيا اين نفاق نيست ؟ نكند نفاق باشد و ما منافق باشيم ! فرمود : نه ،
اين نفاق نيست . نفاق ، دوروئی است ، اين ، " دوحالتی " است . انسان
گاهی روحش اوج میگيرد و بالا میرود ، و گاهی روحش پايين میآيد . البته
شما وقتی پيش من هستيد و اين حرفها را میشنويد ، قهرا چنين حالتی پيدا
میكنيد . بعد اين جمله را فرمود : « لو تدومون علی الحالة التی وصفتم
انفسكم بها لصافحتكم الملائكة و مشيتم علی الماء » (اصول كافی ، ج 2 ، ص . 424 )
اگر به آن حالتی كه پيش من هستيد ، باقی بمانيد و از آن
|
|
حال خارج نشويد ، میبينيد ملائكه میآيند و با شما مصافحه میكنند و شما بر
روی آب میتوانيد راه برويد ، بدون اينكه فرو برويد ! آن حالت ، حالتی
نيستكه برای شما هميشه باقی بماند . اگر آن حالت برايتان به صورت يك
ملكه باقی بماند ، به اين مقامها میرسيد .
به نظر من اين قطعه معروف سعدی ترجمه همين حديث است
( آقايان اين را توجه داشته باشيد كه ادبيات عرفانی ما امروز در
دنيا جزء شاهكارهای ادبی دنياست و هر چه دارد از اسلام دارد . نوكرهای
استعمار هرچه میخواهند بنويسند ، بنويسند . هر چه لطف در [ اشعار ]
مولوی ، حافظ و سعدی و ناصرخسرو و امثال اينها هست ، [ از دولت قرآن
است ] . خود حافظ تصريح میكند ، میگويد هرچه دارم از دولت قرآن دارم . ) ،
ولی به
صورت ديگری مطلب را از زبان يعقوب میگويد :
|
يكی پرسيد از آن گم كرده فرزند
|
|
كه ای روشن گهر پير خردمند
|
|
زمصرش بوی پيراهن شنيدی
|
|
چرا در چاه كنعانش نديدی ؟
|
يوسف در مصر خود را به برادرانش معرفی كرد و پيراهنش را به آنها داد
و گفت اين را ببريد . اينها هنوز نيامده بودند كه يعقوب گفت : "
« انی لاجد ريح يوسف لولا ان تفندون »" ( سوره يوسف ، آيه . 94
) بوی يوسف را احساس میكنم
اگر نگوئيد اين [ آدم ] ، پيرو خرفت شده است . [ كسی در زبان شعر خطاب
به يعقوب میگويد : ] تو چطور بوی پيراهن يوسف را از مصر احساس میكنی ،
در حالی كه [ قبلا ] او خودش در چاه كنعان در ده خودتان بود ولی او را
احساس نمیكردی ؟ چرا در چاه كنعانش نديدی ؟
|
|
بگفت احوال ما برق جهان است
|
|
دمی پيدا و ديگر دم نهان است
|
|
گهی بر طارم اعلی نشينيم
|
|
گهی بر پشت پای خود نبينيم
|
حال ما مثل برق (تعبير " برق " در معنويات مال اميرالمؤمنين است كه [ عبارت آن
را ] برايتان خواهم خواند . ) جهنده است ، يك لحظه میجهد و لحظهای ديگر
خاموش است .
[ به قول حافظ ] :
|
برقی از منزل ليلی بدرخشيد سحر
|
|
وه كه با خرمن مجنون دل افگار چه كرد
|
تا اينجا دنباله سؤالی است كه از يعقوب شده و او هم جواب داده است.
بعد میگويد :
|
اگر درويش در حالی بماندی
|
|
سرودست از دو عالم برفشاندی
|
(گلستان ، باب دوم ، حكايت . 10 )
اگر [ عارف ] در حالی كه برايش رخ میدهد ، باقی بماند ، از دو عالم
بالاتر میرود .
سلوك انسان كامل
حال برای تأييد همه اينها قسمتی را از نهجالبلاغه
(جوابها وقتی از نهجالبلاغه میشنوند ، بيشتر به قلبشان مینشيند و
لذت میبرند . ) برای شما
میخوانم . در اين جلسات مكرر گفته ايم كه نهج البلاغه مثل خود علی ( ع )
است . كلام انسان مثل خود اوست ، چون كلام تنزل روح انسان است ، تجلی
روح انسان است . يك روح پست ، كلامش پست است و يك روح عالی ، كلامش
عالی است ، يك روح يك
|
|
بعدی ، كلامش يك بعدی است و يك روح چند بعدی ، كلامش هم چند بعدی است
. علی ( ع ) [ چون ] يك شخصيت جامع الاضداد است . كلامش هم جامع الاضداد
است . در كلامش عرفان هست در اوج عرفان ، فلسفه هست در اوج فلسفه ،
آزاديخواهی هست در اوج آزاديخواهی ، حماسه هست در اوج حماسه ، اخلاق
هست در اوج اخلاق . نهجالبلاغه م ثل خود علی ، جامع است . در يكی از
جملاتش میفرمايد : « قد احيی عقله ، و امات نفسه » يك سالك را بيان
میكند كه عقل خود را زنده كرده است و نفس خود را ميرانده است « حتی دق
جليله ، و لطف غليظه » تا آنجا كه اين مراقبت و رياضت شرعی ، نازكش
كرده است و اين گوشتها را تا اندازهای از تنش [ آب كرده است ] ،
غلظت روحش را تبديل به لطف كرده و روحش رقيق شده است . « و برق له
لامع كثيرالبرق » در آن حالت يك مرتبه يك برقی از درون ، در او میجهد
« فابان له الطريق » راه را برايش روشن میكند « و سلك به السبيل ، و
تدافعته الابواب الی باب السلامة » (نهج البلاغه ، خطبه . 218 ) از اين در به آن در ، و از اين
منزل به آن منزل میرود تا به آخرين منزل كه منزل سعادت است و نهايت
راه اوست ، میرسد .
بنابراين ، برای انسان كامل تا اين حدود كه انسان كامل ، انسان سالك
است و انسان كامل بايد انسانی باشد كه تهذيب و تزكيه نفس كرده باشد ،
اسلام میگويد بله ، همينطور است .
مسأله بالاتر اينكه آيا انسان كامل اسلام ، انسان سالك است ؟ انسانی
است كه مرحله به مرحله پيش رفته و قدم به قدم جلو
|
|
رفته ؟ انسانی است كه سير و سلوك كرده و منزل به منزل پيش رفته ؟ بله
، [ چون ] علی ( ع ) میگويد : « و تدافعته الابواب الی باب السلامة » از
اين در به آن در ، میرود و در ديگری به روی او باز میشود و منزل ديگری [
پشت سر میگذارد ] ، تا به دری میرسد كه به آن " باب السلامه " میگويند
. به آنجا كه برسد ، به نهايت راه رسيده است .
آيا " قرب به حق " درست است ؟ بدون شك . مسلم است كه انسان اگر
به آنجا برسد ، بين او و خدا حجابی نيست و خدا را با ديده دل میبيند .
او ديگر مثل ما نيست [ كه لازم باشد برايش اينطور استدلال كنند ] : به
آسمان نگاه كنيد تا خدا را كشف كنيد ، به زمين نگاه كنيد تا خدا را كشف
كنيد ، به برگ درخت نگاه كنيد تا خدا را كشف كنيد . نه ، ديگر اين
حرفها نيست . خدا برای او از اين برگ درخت و اين زمين و آسمان روشنتر
است .
مگر امام حسين ( ع ) همين مطلب را نفرموده است : « ايكون لغيرك من
الظهور ماليس لك ؟ » (از فقرات دعای عرفه : [ آيا غير تو ظهوری دارد كه تو نداری ؟ ])
شخصی از علی ( ع ) پرسيد : آيا خدا را ديدهای ؟ فرمود : من اصلا خدايی
را كه نديده باشم ، عبادت نكردهام ! بعد برای اينكه او خيال نكند منظور
، ديدن خدا با چشم است كه خدا در يك [ جائی ] قرار گرفته باشد ، فرمود
: « لا تراه العيون بمشاهدش العيان ، و لكن تدركه القلوب بحقائق الايمان »
(نهجالبلاغه ، خطبه . 177 ) با چشم سر ، او را نديدهام ولی با چشم دل ديدهام ، شهودش كردهام .
|
|
برخی اشكالات مكتب عرفان
. 1 تحقير عقل
تا اين مقدار میشود برای " انسان كامل عرفا " از اسلام تأييد آورد .
اما در مكتب عرفان يك چيزهايی تحقير شده است كه اسلام با آن تحقيرها
موافق نيست و به همين دليل ، انسان كامل عرفان ، انسان نيمه كامل است .
(البته ممكن است بعضيها خيلی منطقشان را به اسلام نزديك كرده باشند
، ما راجع به آن بحثی نداريم . ) در عرفان ، خيلی علم و عقل تحقير شده است . در حالی كه اسلام ، در
عين اينكه دل را قبول دارد ، عقل را هم تحقير نمیكند ، در عين اينكه دل
را قبول دارد ، عشق و سير و سلوك را قبول دارد ، هرگز حاضر نيست عقل و
فكر و استدلال و منطق را تحقير كند . برای عقل و فكر و استدلال و تعقل ،
نهايت احترام را قائل است . اين است كه در دورههای اسلامی و بالخصوص
در دورههای متأخر گروهی پيدا شدند كه برای دل و عقل ، هر دو [ اهميت
قائل شدند ] . شيخ شهاب الدين سهروردی شيخ اشراق تقريبا راهش همين است
و صدرالمتالهين شيرازی از او بيشتر میخواهد راه عقل و راه دل ، هر دو را
به پيروی از قرآن محترم بشمارد ، نمیخواهد مثل بوعلی مثلا راه دل را تحقير
كند ( البته بوعلی در اواخر ، از اين نظر خودش برگش.) و نمیخواهد مانند بعضی از عرفا و متصوفه راه عقل را تحقير كند
، میخواهد هر دو راه را
|
|
محترم بشمارد . پس آن جنبههائی كه علم و عقل در عرفان يا لااقل در سخنان
بعضی از عرفا تحقير میشود ، مورد تأييد اسلام نيست . انسان كامل قرآن ،
انسانی است كه كمال عقلی هم پيدا كرده است ، كمال عقلی هم جزء [
كمالاتش ] است .
. 2 درون گرائی مطلق
مسئله ديگری كه در انسان كامل عرفان وجود دارد و اسلام آن را تأييد
نمیكند ، اين است كه در عرفان ، فقط درون گرائی [ مطرح ] است ، يعنی
برون گرائی خيلی تحت الشعاع قرار گرفته است . جنبه فردی در آن زياد
است و جنبه اجتماعی محو شده يا بگوئيم كمرنگ شده است . انسان كامل
عرفان ، انسان اجتماعی نيست ، انسانی است كه فقط سر در گريبان خودش
دارد و بس . ولی اسلام ضمن تأييد همه آنچه كه در مورد دل و عشق و سير و
سلوك و علم افاضی و علم معنوی و تهذيب نفس گفته میشود ، انسان كاملش
، انسان جامع است ، برون گرا هم هست ، جامعه گرا هم هست ، هميشه سر در
گريبان خودش فرو نبرده است . اگر شب سر در گريبان خود فرو میبرد و
دنيا و مافيها را فراموش میكند ، روز در متن جامعه قرار گرفته است .
چنانكه گفتيم درباره اصحاب حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه كه نمونههايی
از مسلمان كامل هستند مكرر در مكرر در اخبار آمده است كه : « رهبان
بالليل ، ليوث بالنهار » اگر در شب سراغشان بروی ، گوئی سراغ يك عده
راهب رفتهای ، سراغ عدهای رفتهای كه در دامنه يك كوه در غاری زندگی
میكنند و جز عبادت چيز ديگری سرشان نمیشود ولی در روز ، شيران
|
|
نزند . آنها راهبان شب و شيران نر روز هستند .
خود قرآن هم اينها را با يكديگر جمع میكند : " « التائبون العابدون
الحامدون السائحون الراكعون الساجدون »" اينها همه ، آن جنبههای درونی
است . بعد میفرمايد : " « الامرون بالمعروف و الناهون عن المنكر »" .
(سوره توبه ، آيه . 112 ) ، فورا وارد جنبههای جامعه گرائی آنها میشود : آنها مصلحان جامعه
خود هستند . يا در آن آيه كريمه میفرمايد : " « محمد رسول الله و الذين
معه اشداء علی الكفار رحماء بينهم »" در اينجا اول جنبه جامعهگرائی را
میگويد : پيامبر و همراهانش حال بنا بر بعضی تفاسير ، خصوص همراهانش
را میگويد " « اشداء علی الكفار رحماء بينهم »" در مقابل پوشندگان حق
و حقيقت و كسانی كه با حقيقت عناد میورزند ، با صلابت و محكم و [ مانند
] ديواری روئين هستند و نسبت به اهل ايمان يك پارچه محبت ، مهربانی ،
خير و رحمت . بعد میفرمايد : " « تريهم ركعا سجدا »" همين جامعه
گراها را در حال ركوع و سجود میبينی " « يبتغون فضلا من الله و رضوانا
" از خدای خود فزونی میخواهند و به آنچه دارند قانع نيستند و رضای حق را
میخواهند ، يعنی افرادی نيستند كه برای خود ، دنيا يا آخرت را بخواهند ،
برای آنها رضای حق از هر چيزی برتر و بالاتر است . " « سيماهم فی وجوههم
من اثرالسجود »" ( سوره فتح ، آيه . 29 ) در چهره آنها آثار عبادت و آثار سجود را میبينی .
اين يك نقطه ضعف ديگری است كه در انسان كامل تصوف ديده میشود .
البته بسياری از پيشروان عرفان چون شديدا
|
|
تحت تأثير تعليمات اسلامی بودهاند ، متوجه اين نكته بودهاند و در كلمات
خود به اين نكته اشاره كردهاند . اما به هر حال گاهی كم و بيش اين افراط
پيدا شده است ، يعنی درون گرائی به حدی رسيده كه ديگر برون گرائی نفی
شده است . اسلام اين جهت را تأييد نمیكند .
. 3 نفس كشی
يك جهت ديگر در اين مكتب مطرح است و آن مربوط به " نفس كشی "
است . ما در تعبيرات اسلامی كلمه " نفس كشی " نداريم . يكی دو جا
تعبير " امات نفسه " داريم كه يكی در نهجالبلاغه است كه برايتان
خواندم و تعبير " « موتوا قبل ان تموتوا » " را هم داريم . معمولا در
تعبيرات اسلامی صحبت از تهذيب و اصلاح نفس است .
در تعبيرات شعرا مسئله " نفس كشی " و " نفس كشتن " زياد آمده
است حال ما با تعبير ، چندان مخالفتی نداريم ولی درباره مسئله نفس كشی
و به عبارت ديگر خود را در هم شكستن ، خود را كوبيدن ، يعنی خودبين
نبودن و خودپسند و خودخواه نبو دن ، در عرفان ما طوری سخن گفته شده است
كه غالبا يك نكته بسيار بسيار اساسی كه در اسلام از آن به " كرامت نفس
" تعبير میكنيم ، مورد غفلت واقع شده است . اين مطلب اندكی بحثش
مفصلتر است .
همانطور كه در ابتدای سخنم عرض كردم ، چون عرفان شيرين است و عرفا با
زبان ادب ، نثر و نظم مدعای خودشان را خيلی گفتهاند و پخش كردهاند ،
انسان كامل عرفا در سرنوشت جامعه ما خيلی اثر دارد ، يعنی ما بيشتر
انسان والا و انسان متعالی را همان
|
|
میدانيم كه عرفا معرفی كردهاند ، از اين جهت لازم است مقداری بيشتر
درباره انسان متعالی ای كه عرفا معرفی كردهاند بحث كنيم . مطلب آخری را
كه عنوان كردم فقط برای اين بود كه عرض كرده باشم اين هم يك نقطه ضعف
ديگری است كه انشاءالله در جلسه بعد درباره اين مطلب و بعضی از قسمتهای
ديگر صحبت خواهم كرد .
و لا حول و لا قوت الا بالله العلی العظيم
|
