انسان كامل
اثر : متفكر شهيد استاد مرتضی مطهری
( قسمت اول ) 

فهرست مطالب  

v       مقدمه

كتاب حاضر مجموعه‏ای است مشتمل بر تنظيم شده سيزده جلسه سخنرانی متفكر
شهيد استاد مرتضی مطهری تحت عنوان " انسان كامل " كه در سال 1353 و در
ماه مبارك رمضان ايراد شده است . شش جلسه اول اين سخنرانيها در مسجد
جاويد ( تهران ) و بقيه در محل ديگری ايراد شده است و اكثر قريب به‏
اتفاق مستمعين را دانشجويان تشكيل می‏داده‏اند . انتخاب اين موضوع برای‏
بحث ، از سوی استاد شهيد ، بی‏مناسبت نبوده است . در آن ايام ، در
جامعه اسلامی ما تفكری رواج يافته بود كه بيشتر به دستورات اجتماعی اسلام‏
نظر داشت و بعد معنوی اسلام را كم اهميت معرفی می‏كرد چنانكه در گذشته ،
بيشتر به دستورات عبادی و معنوی اسلام توجه می‏شد و بعد اجتماعی اين دين‏
مقدس به دست فراموشی سپرده شده بود . استاد شهيد برای آنكه آشكار سازند
كه اسلام يك دين جامع است و انسان اسلام ، انسانی است چند بعدی كه همه‏
دستورات اين مكتب الهی را به طور هماهنگ به مورد اجرا می‏گذارد ، و
برای آنكه جوانان مسلمان را از نگرش يك بعدی به اسلام مصون بدارند ، اين‏
بحث را مطرح كردند ، كه البته نظر ساير مكاتب درباره " انسان كامل "
نيز مورد بررسی قرار گرفته است .
جلسات اول اين سخنرانيها مقارن با ايام شهادت مولای متقيان علی عليه‏
السلام بوده است، به همين جهت، در پايان برخی از اين جلسات، ذكر مصيبت‏
شده است كه اين ذكر مصيبتها بی‏ارتباط با موضوع بحث نيز نمی‏باشند .
قبلا دو كتاب تحت عنوان " انسان كامل " به نام استاد منتشر شده‏اند
كه هر دو دارای اشكالات فراوان می‏باشند .

اول بار و قبل از تشكيل " شورای نظارت بر نشر آثار استاد شهيد "
كتابی تحت همين عنوان به صورت تلفيقی از يازده جلسه اول توسط يكی از
واحدهای انتشاراتی منتشر شد كه در آن ، تنظيم كننده ، مطالب را به قلم‏
خود درآورده و اصالت كلام استاد را از بين برده بود ، به علاوه اشكالات‏
بسيار ديگر كه اكنون مجال ذكر آنها نيست . آن نسخه در همان ايام ، از
سوی واحد فرهنگی يكی از نهادهای انقلابی تجديد چاپ شد . پس از چندی ،
كتاب ديگری تحت همين عنوان از سوی واحد انتشاراتی مذكور ، به صورت‏
يازده جلسه سخنرانی ولی نه به صورت تلفيق بلكه به صورت سخنرانيهای جدا
از يكديگر منتشر شد . اگر چه آن كتاب از نظر حفظ اصالت كلام استاد اندكی‏
بهتر از چاپ گذشته بود ولی اشتباهات فراوانی خصوصا از نظر تنظيم داشت‏
تا آنجا كه در برخی موارد معنی جمله سهوا عوض شده بود ، علاوه بر اينكه‏
از نظر انتخاب تيترها و علامت گذاری دستوری و غيره اشكالات بسيار داشت‏
. البته پس از اعلام نظر " شورای نظارت " چاپ مجدد آن كتابها متوقف‏
گرديد . باری ، " شورای نظارت " نوارهای اين سخنرانيها را از نوبه دقت‏
استخراج نمود و با دقت كافی و حفظ امانت و اصالت كلام استاد ، تنظيم‏
نمود و اكنون به صورتی كه ملاحظه می‏نماييد منتشر می‏گردد .
لازم به ذكر است كه اين چاپ ، گذشته از نحوه صحيح تنظيم ، مزيت ديگری‏
بر نسخه‏های مذكور دارد و آن اينكه جلسات دوازدهم و سيزدهم كه البته نوار
آنها در دست نيست و تنظيم آنها بر روی متنی كه در همان زمان از نوار
استخراج شده و در اختيار استاد شهيد قرار گرفته صورت گرفته است اضافه‏
شده‏اند و به اين ترتيب بحث ، كامل گرديده است .
از خدای متعال توفيق بيشتر مسئلت می‏نماييم .
آذر 1367
شورای نظارت بر نشر آثار استاد شهيد مرتضی مطهری

v      جلسه اول : عيوب روحی و روانی انسان

بسم الله الرحمن الرحيم
الحمدلله رب العالمين ، باری الخلائق أجمعين ، والصلوش والسلام علی‏
عبدالله ورسو له ، و حبيبه وصفيه ، و حافظ سره و مبلغ رسالاته ، سيدنا و
نبينا و مولانا أبی القاسم محمد و اله الطيبين الطاهرين المعصومين .
أعوذ بالله من الشيطان الرجيم
" « و اذ ابتلی ابراهيم ربه بكلمات فاتمهن قال انی جاعلك للناس‏
اماما قال و من ذريتی قال لا ينال عهدی الظالمين »" (سوره بقره ، آيه . 124  )
موضوع بحث ، انسان كامل از ديدگاه اسلام است . انسان كامل يعنی انسان‏
نمونه ، انسان اعلی يا انسان والا . انسان مانند بسياری از چيزهای ديگر ،
كامل و غيركامل د ارد و بلكه معيوب و سالم دارد و انسان سالم هم دو قسم‏
است : انسان سالم كامل و انسان سالم غير كامل . شناختن انسان كامل يا
انسان نمونه از ديدگاه اسلام ، از آن نظر برای ما مسلمين واجب است كه‏
حكم مدل و الگو و حكم سرمشق را دارد ، يعنی اگر بخواهيم يك مسلمان كامل‏
باشيم چون اسلام می‏خواهد انسان كامل بسازد و تحت تربيت و تعليم‏

اسلامی به كمال انسانی خود برسيم ، بايد بدانيم كه انسان كامل چگونه است‏
، چهره انسان كامل چهره روحی و معنوی‏اش را عرض می‏كنم چگونه چهره‏ای است‏
، سيمای معنوی انسان كامل چگونه سيمائی است و مشخصات انسان كامل چگونه‏
مشخصاتی است ، تا بتوانيم خود و جامعه خود را آن گونه بسازيم . اگر ما
" انسان كامل " اسلام را نشناسيم ، قطعا نمی‏توانيم يك مسلمان تمام و يا
كامل باشيم و به تعبير ديگر، يك انسان ولو كامل نسبی از نظر اسلام باشيم.

v       راههای شناخت انسان كامل از نظر اسلام

شناخت انسان كامل از نظر اسلام دو راه دارد : يك راه اين است كه‏
ببينيم قرآن در درجه اول و سنت در درجه دوم انسان كامل را اگر چه در
قرآن و سنت تعبير " انسان كامل " نيست و تعبير " مسلمان كامل " و
" مؤمن كامل " است چگونه توصيف كرده‏اند ، ولی به هر حال معلوم است‏
كه ( مسلمان كامل ) ، يعنی انسانی كه در اسلام به كمال رسيده است ، و "
مؤمن كامل " يعنی انسانی كه در پرتو ايمان به كمال رسيده است . بايد
ببينيم قرآن يا سنت ، انسان كامل را با چه مشخصاتی بيان كرده‏اند و چه‏
خطوطی برای سيمای انسان كامل كشيده‏اند . از قضا در اين زمينه ، چه در
قرآن و چه در سنت بيانات زيادی آمده است .
راه دوم شناخت انسان كامل ، از راه بيانها نيست كه ببينيم در قرآن و
سنت چه آمده است ، بلكه از اين راه است كه افرادی عينی

را بشناسيم كه مطمئن هستيم آنها آنچنان كه اسلام و قرآن می‏خواهد ، ساخته‏
شده‏اند و وجود عينی انسانهای كامل اسلامی هستند ، چون انسان كامل اسلامی‏
فقط يك انسان ايده‏آلی و خيالی و ذهنی نيست كه هيچوقت در خارج وجود
پيدا نكرده باشد ، انسان كامل ، هم در حد اعلا و هم در درجات پائينتر ،
در خارج وجود پيدا كرده است .
خود پيغمبر اكرم ( ص ) نمونه انسان كامل اسلام است . علی ( ع ) نمونه‏
ديگری از انسان كامل اسلام است . شناخت علی ، شناخت انسان كامل اسلام‏
است ، اما ( شناخت علی ) ، نه شناخت شناسنامه‏ای علی . گاهی انسان ،
علی را شناسنامه‏ای می‏شناسد ، نامش علی ، پسر ابوطالب ، ابوطالب پسر
عبدالمطلب ، مادرش فاطمه دختر اسدبن عبدالعزی ، شوهر فاطمه ، پدر حسن و
حسين ، در آن سال متولد شد ، فلان سال از دنيا رفت ، چنان جنگهائی كرد ،
اينها شناختهای شناسنامه‏ای است ، يعنی اگر بخواهيم برای علی ( ع ) يك‏
شناسنامه صادر كنيم و به شناسنامه او آگاه باشيم ، شناسنامه‏اش اينهاست‏
، اما شناخت شناسنامه‏ای علی ، شناخت علی نيست ، شناخت انسان كامل‏
نيست ، شناخت علی ، يعنی شناخت شخصيت علی نه شخص علی . در هر حدی كه‏
شخصيت جامع علی ( ع ) را بشناسيم ، انسان كامل اسلام را شناخته‏ايم و در
هر حدی كه انسان كامل را عملا نه اسما و لفظا امام و پيشوای خود قرار دهيم‏
، راه او را برويم ، تابع و پيرو او باشيم و كوشش كنيم كه خود را بر طبق‏
اين نمونه بسازيم ، [ در همان حد ] شيعه اين انسان كامل هستيم ،

چون " الشيعة من شايع عليا " (متن لمعه ، كتاب الوقف .  ) شهيد [ اول ] در لمعه به مناسبتی‏
اين حرف را می‏گويد و ديگران هم اين را گفته‏اند : شيعه يعنی كسی كه علی‏
را مشايعت كند ، يعنی انسان با " لفظ " شيعه نمی‏شود ، با " حرف "
شيعه نمی‏شود ، با " حب و علاقه فقط " شيعه نمی‏شود ، پس با چه چيز شيعه‏
می‏شود ؟ با مشايعت ، مشايعت يعنی همراهی . وقتی كسی می‏رود ، شما پشت‏
سر و همراه او می‏رويد ، اين را " مشايعت " می‏گويند ، شيعه علی يعنی‏
مشايعت كننده عملی علی .
پس دو راه شناخت انسان كامل و همچنين فائده بحث از آن را دانستيم .
بنابراين ، مسئله انسان كامل يك بحث فلسفی و علمی [ محض ] نيست كه [
فقط ] اثر علمی داشته باشد . اگر انسان كامل اسلام را از راه بيان قرآن [
و سنت ] و از راه شناخت پرورده‏های كامل قرآن نشناسيم ، نمی‏توانيم راهی‏
را كه اسلام معين كرده ، برويم و يك مسلمان واقعی و درست باشيم و همچنين‏
جامعه ما نمی‏تواند يك جامعه اسلامی باشد . پس ضرورت دارد انسان كامل و
عالی و متعالی اسلام را بشناسيم .

v       فرق " كمال " و " تمام "

اينجا يك سؤال مطرح است كه اصلا معنی ( كامل ) چيست ( بعضی چيزها

 خيلی واضح است ولی وقتی انسان دقت می‏كند ، می‏بيند اين‏
واضح ، بيشتر از خيلی مشكلها احتياج به توضيح دارد .  ) ؟

v       انسان‏ كامل يعنی چه ؟

در زبان عربی دو كلمه نزديك به يكديگر نه عين يكديگر داريم و ضد اين‏
دو كلمه يك كلمه است ، يعنی آن كلمه گاهی در ضد اين به كار می‏رود و
گاهی در ضد آن . در فارسی حتی خود آن دو كلمه را هم نداريم ، يعنی به جای‏
آن دو كلمه ، فقط يك كلمه داريم ، آن دو كلمه عربی يكی ( كمال ) است و
ديگری ( تمام ) . گاهی در عربی " كامل " گفته می‏شود و گاهی ( تام ) و
در مقابل هر دو ( ناقص ) گفته می‏شود ، [ چنانكه در فارسی اينچنين‏
می‏گوئيم : ] اين كامل است و آن ناقص ، اين تام است ، تمام است و آن‏
ديگری ناقص . در يك آيه از قرآن هر دو كلمه آمده است :

" « اليوم اكملت لكم‏ دينكم و اتممت عليكم نعمتی »" (سوره مائده ، آيه . 3  )

 [ امروز ] دين شما را برايتان‏ كامل نمودم و نعمت خود را بر شما تمام كردم .

 نفرمود : اتممت [ عليكم [ دينكم " ، و همچنين نفرمود : ( اكملت لكم نعمتی ) ، می‏گويند اگر چنين‏
گفته بود از نظر دستور زبان عربی درست نبود . حال فرق اين دو كلمه چيست‏ ؟

ما اگر فرق اين دو را نگوئيم ، نمی‏توانيم بحثمان را شروع كنيم ، يعنی‏
شروع بحث ما ، از دانستن معنی اين دو كلمه است .
" تمام " برای يك شی‏ء در جائی گفته می‏شود كه همه آنچه برای اصل وجود
آن لازم است ، به وجود آمده باشد ، يعنی اگر بعضی از آن چيزها به وجود
نيامده باشد ، اين شی‏ء در ماهيت خودش ناقص است ، [ به طوری كه ]
می‏توان گفت كه وجودش كسر برمی‏دارد :

نصفش موجود است ، ثلثش موجود است ، دو ثلثش موجود است ، و از اين‏
قبيل . مثلا ساختمان يك مسجد كه براساس يك نقشه ساخته می‏شود احتياج به‏
يك تالار دارد ، تالار هم احتياج به ديوار و سقف و درب و شيشه و [
ملزومات ديگر ] دارد . وقتی همه آن چيزهايی كه اين ساختمان احتياج دارد
كه اگر آنها نباشد ، نمی‏توان از ساختمان استفاده كرد فراهم شد ، می‏گويند
: ساختمان تمام شد . برای نقطه مقابل اين كلمه ، كلمه ناقص را بكار
می‏بريم . اما كمال در جائی است كه يك شی‏ء بعد از آنكه " تمام " هست‏
، باز درجه بالاتری هم می‏تواند داشته باشد و از آن درجه بالاتر ، درجه‏
بالاتر ديگری هم می‏تواند داشته باشد . اگر اين كمال برای شی‏ء نباشد باز
خود شی‏ء هست ، ولی [ با داشتن اين كمال ] ، يك پله بالاتر رفته است .
كمال را در جهت عمودی بيان می‏كنند و تمام را در جهت افقی . وقتی شی‏ء
در جهت افقی به نهايت وحد آخر خود برسد ، می‏گويند تمام شد ، و زمانی كه‏
شی‏ء در جهت عمودی [ بالا رود ] ، می‏گويند كمال [ يافت ] . اگر می‏گويند :
" عقل فلان كس كامل شده است " يعنی قبلا هم عقل داشته ، اما عقلش يك‏
درجه بالاتر آمده است ، " علم فلان كس كامل شده است " يعنی قبلا هم علم‏
داشت و از آن استفاده می‏كرد ولی [ اكنون ] علمش يك درجه كمالی را
پيموده است . پس يك انسان تمام داريم كه در مقابل انسانی است كه از
نظر افقی ناتمام است ، يعنی اصلا نيمه انسان است ، كسر انسان است ، مثلا
ثلث يا دو ثلث انسان است و به هر حال ، انسان تمام نيست ، و انسان‏
ديگری هم داريم كه انسان تمام هست ولی

انسان تمام ، می‏تواند كامل باشد ، كاملتر باشد و از آن هم كاملتر باشد ،
تا به آن حد نهائی نهائی كه انسانی از آن بالاتر وجود ندارد [ برسد ] كه‏
او را " انسان كامل كامل " كه حد اعلای انسان است می‏ناميم .

v       تعبير " انسان كامل "

تعبير " انسان كامل " در ادبيات اسلامی تا قرن هفتم هجری وجود نداشته‏
است . امروز در اروپا هم اين تعبير خيلی زياد مطرح است ولی برای اولين‏
بار در دنيای اسلام اين تعبير در مورد انسان به كار برده شده است . اولين‏
كسی كه در مورد انسان ، تعبير " انسان كامل " را مطرح كرد ، عارف‏
معروف ، محی‏الدين عربی اندلسی طائی است . محی الدين عربی پدر عرفان‏
اسلامی است ، يعنی تمام عرفائی كه شما از قرن هفتم به بعد در ميان تمام‏
ملل اسلامی سراغ داريد و از جمله عرفای ايرانی فارسی زبان ، از شاگردان‏
مكتب محی‏الدين هستند . مولوی يكی از شاگردان مكتب محی‏الدين است . او
با اين همه عظمت ، در مقابل محی‏الدين از نظر عرفانی چيزی نيست .
محی‏الدين ، مردی عربی نژاد از اولاد حاتم طائی ، و اهل اندلس (اسپانيای

 امروز ، آنوقت به نام اندلس و يك كشور اسلامی بود .  ) بود .
همه مسافرتهای او در كشورهای اسلامی بود و در شام از دنيا رفت . قبر
محی‏الدين اندلسی شامی كه به اعتبار مدفنش به او " شامی " می‏گويند در
دمشق است . او شاگردی به نام صدرالدين

قونوی دارد كه بعد از محی‏الدين، بزرگترين عارف شمرده می‏شود. اينكه عرفان‏
اسلامی به صورت علمی ، آنهم علم بسيار بسيار غامض درآمده است . محصول‏
كار محی‏الدين و شروح صدرالدين قونوی است . صدرالدين قونوی كه اهل قونيه‏
در تركيه است ، پسر زن محی‏الدين بود، يعنی محی‏الدين هم استادش بود و هم‏
شوهر مادرش . مولوی معاصر صدرالدين قونوی است . صدرالدين در مسجدی امام‏
جماعت بود و مولوی می‏رفت و به او اقتدا می‏كرد . افكار محی‏الدين به‏وسيله‏
صدرالدين قونوی به مولوی انتقال پيدا كرده است (اين حرفهای ديگری كه در

 اين زمينه‏ها می‏شنويد ، اساسی ندارد . عرفان‏ اسلامی ريشه‏های ديگری

 غير از مهملاتی كه يك عده امروز در روزنامه‏ها و مجلات می‏بافند ، دارد  . )
يكی از مسائلی كه اين مرد طرح كرد ، مسئله انسان كامل بود ، ولی البته‏
او از ديدگاه عرفان آن را طرح كرده است (گر مقتضی بود ، در اين زمينه

 مفصلتر بحث می‏كنم . )  مخصوصا يكی از سؤالاتی كه‏
از محمود شبستری معروف ، صاحب منظومه بسيار بسيار عالی و نفيس ادبی و
كم‏نظير " گلشن راز " شده است در مورد انسان كامل است كه او هم با ديد
عرفانی جواب داده است . پس اولين كسی كه با لفظ " انسان كامل " اين‏
مسئله را طرح كرد و با ديد خاص عرفانی ، اين مطلب را بيان كرد ، اوست‏
. ديگران هم انسان كامل را هر كسی از ديد خود به شكلی بيان كرده‏اند . ما
می‏خواهيم ببينيم كه انسان كامل از ديد قرآن چگونه انسانی است . بحث را
از انسان تمام و انسان ناقص شروع می‏كنيم تا بتوانيم به مراحل بعدی اين بحث برسيم .

( ادامه دارد )

منبع : http://www.aviny.com/library/motahari/Books