جلسه هفتم : تفصيل نظريه مكتب عرفان

فهرست مطالب :

عشق از نظر عرفا

راه رسيدن به كمال

علم افاضی

بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين ، باری الخلائق أجمعين ، والصلوش والسلام علی‏
عبدالله و رسوله ، و حبيبه وصفيه ، وحافظ سره و مبلغ رسالاته ، سيدنا و
نبينا و مولانا ، أبی القاسم محمد واله الطيبين الطاهرين المعصومين‏
أعوذ بالله من الشيطان الرجيم
" « هو الذی بعث فی الاميين رسولا منهم يتلوا عليهم اياته و يزكيهم و
يعلمهم الكتاب و الحكمة و ان كانوا من قبل لفی ضلال مبين »" .

(سوره جمعه ، آيه . 2  )

گفتيم كه انسان كامل از ديد فلاسفه يك جور است و از ديد عرفا به صورت‏
ديگری است و از ديد بسياری از فلاسفه جديد طور ديگر است . مكتبهايی را
به طور اجمال معرفی كرديم كه بعد به طور تفصيل درباره آنها بحث كنيم :
مكتب عقليون ، مكتب قلبيون يا ارباب دل ( عرفا ) ، مكتب محبت ،
مكتب قدرت ، مكتب خدمت . در اين جلسه يكی ديگر از اين مكتبها را به‏
طور تفصيل بررسی می‏كنيم و نظر اسلام را درباره قسمتهای مختلفی كه در اين‏
مكتب وجود دارد بيان می‏كنيم ، همچنانكه بحث ما در جلسه گذشته به مكتب‏
عقليون

اختصاص داشت .
بحث اين جلسه درباره انسان كامل از ديدگاه مكتب عرفان و تصوف است .
بحث درباره انسان كامل از ديد عرفان و تصوف برای ما اهميت بيشتری دارد
. انسان كاملی كه فلاسفه‏ای از قبيل ارسطو و ابن سينا بيان كرده‏اند ، در
ميان مردم رواج پيدا نكرده است ، حرفی بوده كه در متن كتب فلسفی آمده و
از آنجا خارج نشده است ، ولی مكتب عرفان و تصوف نظر خود را درباره‏
انسان كامل در ميان مردم به نثر و شعر بسط داده است . كتب عرفانی از آن‏
جهت كه مطالب را با زبان تمثيل و با زبان شعر بيان می‏كنند ، قهرا در
ميان مردم نفوذ بيشتری دارند . اين مكتب هم مانند مكتب فلاسفه ، مطالب‏
و مسائلی دارد كه از نظر اسلام قابل قبول است ولی در عين حال خالی از
انتقاد هم نيست و انسان كامل اسلام ، صد درصد با انسان كامل عرفا و
متصوفه تطبيق نمی‏كند .

عشق از نظر عرفا  

عرض كرديم كه فلاسفه ذات و جوهر انسان را همان عقل او می‏دانند ، غير
عقل هر چه هست ، آن را خارج از ذات انسان و در حكم وسائل و ابزار
می‏دانند . " من " انسان يعنی همان قوه فكر كردن انسان ، قوه تفكر منطقی‏
انسان . عرفا " من " انسان را عقل و فكر انسان نمی‏دانند ، بلكه عقل و
فكر را به منزله يك ابزار آن هم نه ابزار خيلی معتبر می‏دانند و " من "
حقيقی هر كس را آن چيزی می‏دانند كه از آن به " دل " تعبير می‏كنند .
حكيم و فيلسوف ، " من " را آن

می‏بينی ، مجازی است بر روی اين حقيقت . مولوی می‏گويد :

عشق يك درياست ، همه آسمانها و زمين و همه عالم طبيعت از نظر عارف‏
به منزله كفی است بر روی يك دريا كه آن دريا " عشق " است . حافظ
می‏گويد :
ما بدين درنه پی حشمت و جاه آمده‏ايم از بد حادثه اينجا به پناه‏
آمده‏ايم

ببينيد چقدر عالی می‏گويد ! اين بيت حافظ ، ترجمه جمله‏ای از اولين دعای‏
امام سجاد ( ع ) در صحيفه سجاديه است ، بعد از اينكه خدا را حمد و ثنا
می‏گويد ، می‏فرمايد : « ابتدع بقدرته الخلق ابتداعا ، و اخترعهم علی مشيته‏
اختراعا ، ثم سلك بهم طريق عبادته ، و بعثهم فی سبيل محبته » يعنی خدا
ابتدا عالم را از عدم آفريد ، عالم را ابداع كرد ( ابداع يعنی [ انجام‏
كاری كه ] از روی نمونه‏ای ديگر نبوده است ) ، بعد آنها را از راه محبت‏
خود برانگيخت . حافظ هم همين را می‏گويد :

راه رسيدن به كمال  

وقتی عارف برای همه عالم يك حقيقت بيشتر قائل نيست و آن حقيقت عشق‏
است ، قهرا از نظر او ديگر حقيقت انسان ، فكر نيست كه فيلسوف می‏گفت‏
حقيقت انسان دل اوست ، دل هم يعنی همان مركز عشق الهی . پس يك تفاوت‏
[ بين مكتب عقل و مكتب عشق ] در مسأله " من انسان " است . آيا " من‏
انسان " همان

است كه فكر می‏كند يا آن است كه عشق می‏ورزد ؟ عارف می‏گويد " من " تو
، همان است كه عشق می‏ورزد ، نه آن [ مركزی ] كه فكر می‏كند .
اگر انسان از نظر فيلسوف بخواهد به مقام انسان كامل برسد ، با چه‏
ابزاری بايد [ پيش ] برود ؟ او می‏گويد با پای منطق ، با ابزار استدلال و
قياس ، با صغری و كبری و مقدمات چيدن و فكر كردن . ولی عارف می‏گويد
خير ، [ صحبت از ] علم و سواد و حرف و بگو و بشنو و صغری و كبری و
مقدمه و نتيجه و استدلال نيست .

به جای همه اين كارها تزكيه نفس كن . فيلسوف می‏گويد فكر كن ، درس‏
بخوان ، پيش معلم برو ، ولی عارف می‏گويد خودت را تصفيه كن ، تهذيب‏
نفس كن ، اخلاق رذيله را از خود دور كن ، توجه به غير حق را هر چه‏
می‏توانی از خود بران و بر توجه خود به حق بيفزا ، بر خاطرات خود مسلط
باش ، هر چه انديشه غير خدا در دل تو بيايد ديو است ، تا ديو هست‏
فرشته كه نور خداست هرگز در دل تو نمی‏آيد .

بعد كه انسان را از اينكه در خانه اكابر و بزرگان و صاحبان

قدرت برود ، برحذر می‏دارد ، می‏گويد : ترك گدايی مكن ، اما گدايی پيش‏
چه كسی ؟ گدائی پيش يك انسان كامل .

به هر حال ، وسيله‏ای كه اين مكتب برای رسيدن انسان به مقام انسان كامل‏
معرفی می‏كند ، اصلاح و تهذيب نفس است ، توجه به خداست . هر چه بيشتر
انسان به خدا توجه كند و هر چه بيشتر توجه به غير خدا را از ذهن خود دور
كند و هرچه بيشتر به درون خود فرو رود و هرچه ارتباط خود را از بيرون‏
بيشتر قطع كند ، [ به مقام انسان كامل نزديكتر می‏شود [ .
قهرا اينها برای بحث و استدلال و منطق ، ديگر ارزشی قائل نيستند .
مولوی می‏گويد :

و در جای ديگری می‏گويد :

پايان راه چيست ؟ پايان راه از نظر حكيم اين بود كه انسان ، يك جهان‏
بشود ولی جهانی از انديشه و فكر : صيرورش الانسان عالما عقليا مضاهيا
للعالم العينی نقش همه جهان ولو به طور كلی در آينه عقلش بيفتد ، يعنی‏
جهان را در درون خود می‏بيند . نهايت راه حكيم ، دانايی و ديدن جهان است‏
اما نهايت راه عارف چيست ؟ نهايت راه عارف ، رسيدن است ، نه ديدن .
رسيدن به چه چيز ؟ رسيدن به ذات حق . معتقدند كه اگر انسان درون خود را
تصفيه كند و با مركب عشق حركت كند و منازل بين راه را زير نظر يك‏
انسان كاملتر طی

كند ، پايان اين راه اين است كه پرده ميان او و خدا به كلی برداشته‏
می‏شود و به تعبير خودشان به خدا می‏رسد . در قرآن مسئله " لقاءالله "
مطرح است و عرفا درباب لقاءالله خيلی سخن گفته‏اند كه داستان مفصلی دارد
و من عجالتا نمی‏خواهم در موضوع لقاءالله وارد شوم كه آيا اين حرف‏
می‏تواند معنی داشته باشد يا نه . ولی به هر حال ، عارف نمی‏گويد كه من به‏
جائی برسم كه جهانی از انديشه شوم ، آئينه‏ای شوم كه جهان در من منعكس‏
شود ، می‏گويد می‏روم تا به مركز جهان برسم : " « يا ايها الانسان انك‏
كادح الی ربك كدحا فملاقيه »" (سوره انشقاق ، آيه . 6  ) به آنجا كه رفتی

 و رسيدی ، همه چيز
هستی و همه چيز داری ، العبودية جوهرش كنهها الربوبيه همه چيز داری ولی‏
هيچ چيز را نمی‏خواهی ، معما اين است . به مقامی می‏رسی كه همه چيز به تو
می‏دهند و تو به هيچ چيز اعتنا نداری جز به خود او . ابوسعيد ابی‏الخير چه‏
شيرين می‏گويد :
آن كس كه تو را شناخت جان را چه كند

 فرزند و عيال و خانمان را چه‏ كند

اول [ شناسنده‏ات را ] ديوانه خودت می‏كنی و بعد هر دو جهان را به او
می‏دهی ، اما زمانی هر دو جهان را به او می‏دهی كه او اصلا آنها را نمی‏خواهد
. تا روزی كه تو را نشناخته ، همه چيز می‏خواهد ولی در آن موقع به او
نمی‏دهی . وقتی كه تو را شناخت ، همه چيز را به او می‏دهی ولی او در اين‏
هنگام به هيچ چيز اعتنا ندارد ، چون تو را پيدا كرده است ، ديگر نه دنيا
را می‏خواهد و نه آخرت را ، تو [ را می‏خواهد كه ] مافوق دنيا و آخرت‏
هستی .

حال بايد نظر اسلام را در اين زمينه بيان كنيم كه آيا انسان كامل عرفا
با موازين اسلامی جور درمی‏آيد يا نه ، چون معلوم شد كه منظور عرفا از
انسان كامل چيست . انسان كامل عرفا انسانی است كه به خدا می‏رسد ، وقتی‏
به خدا رسيد ، مظهر كامل همه اسماء و صفات الهی می‏شود و آئينه‏ای می‏شود
كه ذات حق در او ظهور و تجلی می‏كند .
همانطور كه در مورد مكتب فلاسفه گفتيم آنچه كه فلاسفه آن را انسان كامل‏
می‏دانند از نظر اسلام ، انسان نيمه كامل است ، نه انسان كامل ، و بعد
قسمتهای مختلف را عرض كرديم كه در كدام قسمت ، مكتب فلاسفه مورد تأييد
اسلام است و در كدام قسمت ، مورد تأييد اسلام نيست ، در اينجا نيز [ به‏
همان شكل ] بحث می‏كنيم .
آيا در اسلام مسئله‏ای به نام تهذيب و تزكيه نفس مطرح است ؟ بدون شك‏
، چون در متن قرآن اين مطلب مطرح است : " « قد افلح من زكيها 0 و قد
خاب من دسيها »" (سوره شمس ، آيات 9 و . 10  ) بعد از [ هفت ] قسم

متوالی ، می‏فرمايد :
رستگاری مال مردمی است كه تزكيه نفس كرده‏اند و بدبخت ، آن مردمی

 هستند كه نفس و روح و باطن خود را فاسد و تباه كرده‏اند .

علم افاضی

آيا در اسلام تصفيه نفس راهی است به سوی معرفت ؟ در اينكه قرآن‏
می‏گويد : " هر كسی كه تزكيه نفس كرد ، رستگار شد "

] حرفی نيست ] ، ولی آيا اين تزكيه نفس ، راهی به سوی معرفت حق است‏
يا راه معرفت فقط دليل و برهان و استدلال ، يعنی همان راه حكما و فلاسفه‏
است ؟
تا اين اندازه هم بدون شك مورد تأييد اسلام است . رسول اكرم ( ص )
جمله‏ای دارد كه آن جمله را ، هم شيعه و هم اهل تسنن روايت كرده‏اند و از
مسلمات است . می‏فرمايد : « من اخلص لله اربعين صباحا جرت ينابيع‏
الحكمة من قلبه علی لسانه  » (سفينةالبحار ، مادش خلص  )

هر كس چهل شبانه روز ، خود را برای‏ خدا خالص كند ، يعنی چهل شبانه روز

 هيچ انگيزه‏ای در وجود او جز رضای حق‏ حاكم نباشد ، حرف بزند برای

 رضای خدا ، سكوت كند برای رضای خدا ، نگاه‏ كند و نگاهش را ببندد برای خدا ،

 غذا بخورد برای خدا ، بخوابد و بيدار شود برای خدا ، يعنی آنچنان برنامه‏اش

 را تنظيم كند و آنچنان روح خود را اصلاح كند كه اساسا جز برای خدا برای

 چيز ديگری كار نكند ، يعنی بشود
ابراهيم خليل الله : " « ان صلوتی و نسكی و محيای و مماتی لله رب‏
العالمين »" (سوره انعام ، آيه . 162  ) . نمازم ، عبادتم و بلكه زندگی و مردنم ،

لله و برای‏ اوست ، [ آری ] پيغمبر فرمود اگر كسی موفق شود چهل شبانه

 روز هوی و هوس‏ را به كلی مرخص كند و در اين چهل شبانه روز جز برای خدا ،

كاری نكند و جز برای او زنده نباشد ، چشمه‏های معرفت و حكمت از درونش

 می‏جوشد و بر زبانش جاری می‏شود .
پس معلوم می‏شود كه اسلام ، علمی را كه به آن " علم

افاضی " می‏گويند يعنی علمی كه از درون می‏جوشد قبول دارد . ضمن اينكه علم‏
عقلی را هم قبول دارد و به سوی آن دعوت می‏كند ، اين علم را هم قبول دارد
. به موسی می‏فرمايد : ما يك بنده‏ای داريم ، نزد او می‏روی و از او علم‏
می‏آموزی : « علمناه من لدنا علما »( سوره كهف ، آيه . 65  ) ما به آن بنده ،

از نزد خودمان‏ علم داديم يعنی او علمش را از يك بشر نياموخته از درون و

 باطنش ، علمی‏ جوشانده‏ايم

 (كلمه علم لدنی هم كه می‏گويند ، از همين آيه قرآن اقتباس شده است.  ) .
حافظ با آن زبان رمزی شيرين خود ، همين حديث را معنی می‏كند . می‏گويد :

باز پيغمبر ( ص ) فرمود : " « لولا ان الشياطين يحومون حول قلوب‏
بنی‏ادم لنظروا الی ملكوت السموات » " (محجةالبيضاء ، ج 2 ، ص . 125  )

 اگر نه اين است كه شياطين‏
گرد دلهای فرزندان آدم حركت می‏كنند و غبار و تاريكی ايجاد می‏كنند ،
بنی‏آدم می‏توانست با چشم دل ، ملكوت را مشاهده كند . اين حديثی است كه‏
در برخی كتب خود ما مثل جامع السعادات آمده است . همچنين فرمود :
« لولا تكثير فی كلامكم ، و تمريج فی قلوبكم ، لرايتم ما اری ، و لسمعتم ما
اسمع » اگر نبود پر حرفيها و حرفهای اضافی شما اين زبان خيلی به انسان‏
ضرر می‏زند و اگر نبود تمريج (مرج " يعنی چمن . " ) در دل

شما كه دلتان حالت چمن را دارد و هر حيوانی در آن می‏چرد ، می‏توانستيد
آنچه را كه من می‏بينم ببينيد و صداهايی را كه من می‏شنوم بشنويد . يعنی‏
لازم نيست آدم پيغمبر باشد تا بتواند اين چيزها را ببيند و يا بشنود ،
گاهی غير پيغمبر هم ، اينها را می‏شنود ، مثل مزيم كه می‏شنيد .
علی ( ع ) كودك ده ساله‏ای بود كه در كوه حرا همراه پيغمبر بود . اولين‏
باری كه وحی بر رسول اكرم ( ص ) نازل شد و عالم برای پيغمبر دگرگون شد ،
علی ( ع ) همان صداهايی را كه پيغمبر از غيب و ملكوت می‏شنيد . می‏شنيد .
خود علی ( ع ) در نهج البلاغه نقل می‏كند ، می‏گويد : به پيغمبر عرض كردم‏
« يا رسول الله و لقد سمعت رنة الشيطان حين نزول الوحی عليه » صدای ناله‏
شيطان را برای اولين بار كه وحی نازل شد ، شنيدم . بعد پيامبر فرمود :
« انك تسمع ما اسمع ، وتری ما اری » بله ، آنچه من می‏شنوم تو می‏شنوی و
آنچه من می‏بينم تو می‏بينی ، « الا انك لست بنبی » (خطبه . 190  ) ولی در عين حال‏
تو پيغمبر نيستی .
بنابراين ، تصفيه نفس ، اخلاص ، دور كردن هوی و هوس نه تنها اثرش‏
اين است كه قلب انسان را صاف می‏كند ، بلكه اثر بيشتر و بالاتری دارد و
آن اين است كه [ به واسطه آن ] علم و حكمت از درون انسان می‏جوشد .

 ( ادامه دارد )

منبع : http://www.aviny.com/library/motahari/Books