فهرست مطالب   :

خلاصه نظريات عقليون  

مكاتب ضد مكتب عقل  

اصالت معرفت عقلی در اسلام  

بسم الله الرحمن الرحيم
الحمدلله رب العالمين ، باری الخلائق أجمعين ، والصلوش والسلام علی‏
عبدالله ورسو له ، وحبيبه وصفيه ، وحافظ سره و مبلغ رسالاته ، سيدنا و
نبينا و مولانا أبی القاسم محمد واله الطيبين الطاهرين المعصومين .
أعوذ بالله من الشيطان الرجيم
" « هو الذی بعث فی الاميين رسولا منهم يتلوا عليهم اياته و يزكيهم و
يعلمهم الكتاب و الحكمة و ان كانوا من قبل لفی ضلال مبين »"

 (سوره جمعه ، آيه . 2  ) .
شناخت " انسان كامل " به اصطلاح قدما و " انسان ايده‏آل " به اصطلاح‏
امروز ، بسيار لازم و ضروری است . تربيت و اخلاق در هر مكتبی براساس‏
شناخت انسان كامل و انسان ايده‏آل در آن مكتب است . ما برای آنكه نظر [
اسلام ] را درباره انسان كامل بشناسيم ، ناچاريم هر كدام از مكتبهائی را
كه در اين زمينه وجود دارد ، به تفصيل بحث و انتقاد كنيم و نظر اسلام را
درباره هر يك از آنها بيان كنيم . در جلسه پيش ، به طور اجمال مكاتب‏
مختلف را بيان كرديم . در اين جلسه بحث خود را از مكتب عقليون شروع‏
می‏كنيم .

خلاصه نظريات عقليون

عرض كرديم كه به عقيده فلاسفه قديم ، اساسا جوهر انسان همان عقل اوست‏
، " من " واقعی انسان همان عقل اوست . همچنانكه بدن انسان جزء شخصيت‏
انسان نيست ، قوا و استعدادهای روحی و روانی مختلفی كه انسان دارد ،
هيچكدام جزء شخصيت واقعی انسان نيستند . شخصيت واقعی انسان ، همان‏
نيروئی است كه فكر كننده است . انسان يعنی همان كه فكر می‏كند نه آنكه‏
می‏بيند آنكه می‏بيند ابزاری است در دست آن كه فكر می‏كند نه آنكه تخيل‏
می‏كند آنكه تخيل می‏كند ابزاری است در دست آنكه فكر می‏كند و نه آنكه مثلا
" می‏خواهد " و دوست دارد يا دارای شهوت و خشم است . جوهر انسان فكر
كردن است و انسان كامل يعنی انسانی كه در فكر كردن به حد كمال رسيده‏
است و معنی اينكه در فكر كردن به حد كمال رسيده است ، اين است كه جهان‏
و هستی را آنچنان كه هست دريافت و كشف كرده است .
در اين مكتب امر ديگری هم غير از اين كه جوهر انسان و من واقعی او عقل‏
اوست مورد توجه است و آن اين است كه " عقل " نيروئی است كه توانائی‏
دارد جهان را آنچنانكه هست كشف كند ، واقعيت جهان را آنچنان كه هست‏
در خود منعكس كند ، آينه‏ای است كه می‏تواند صورت جهان را در خود ، صحيح‏
و درست منعكس كند .
حكمای اسلامی كه اين نظر را قبول كرده‏اند ، معتقدند كه

ايمان اسلامی ايمانی كه در قرآن آمده است يعنی شناخت جهان به طور كلی‏
آنچنانكه هست ، ايمان يعنی شناخت مبدأ جهان ، شناخت جريان جهان ،
شناخت نظام جهان و شناخت اينكه جهان به چه نقطه‏ای برمی‏گردد . می‏گويند
اينكه در قرآن از ايمان به خدا ، ايمان به ملائكه خدا كه وسائط و پله‏های‏
وجود هستند ايمان به مخلوق بودن عالم ، ايمان به اينكه خدا عالم را
وانگذاشته و هدايت كرده و از آن جمله بشر را به وسيله انبياء هدايت‏
نموده و ايمان به اينكه همه چيز از خدا آمده است و به خدا برمی‏گردد كه‏
اسمش معاد است سخن به ميان آمده ، مقصود همان [ شناخت جهان ] است و
چيز ديگری نيست . اين حكما در تفاسير خودشان هميشه ايمان را به صورت‏
معرفت و شناخت و به صورت حكمت تفسير می‏كنند . می‏گويند ايمان يعنی‏
شناخت ، اما شناختی كه يك شناخت فلسفی و يك شناخت حكيمانه است ، نه‏
" شناخت علمی " كه شناخت جزئی است . شناخت فلسفی و كلی و حكيمانه‏
يعنی اينكه مبدأ و منتهای جهان و مراتب هستی و جريانهای كلی جهان را
كشف كنيم و بدانيم .

مكاتب ضد اين مكتب

اين مكتب كه مكتب عقليون است در نقطه مقابل خود مكتبهائی را داشته‏
است كه هميشه با آن مبارزه می‏كرده‏اند . اولين مكتبی كه در جهان اسلام با
اين مكتب مبارزه كرده است و ضد آن است ، مكتب اشراقيون و مكتب عرفا
و مكتب اهل عشق است كه

اين را بعد شرح می‏دهيم . مكتب ديگر ، مكتب اهل حديث است . اخباريون و
اهل حديث ، عقل را با اين همه ارزش فراوانی كه [ حكما ] برای آن قائل‏
هستند ، انكار می‏كنند ، يعنی می‏گويند آنقدرها هم كه شما برای عقل ارزش‏
قائل هستيد ، ارزش ندارد .
بيش از اينها ، در عصر جديد مكتب حسيون بر ضد مكتب عقليون قيام كرد
. در اين سه چهار قرن اخير ، مكتب حسيون بيشتر رونق داشت . حسيون گفتند
: عقل اين همه ارزشی را كه شما برايش قائل هستيد ، ندارد ، عقل خيلی‏
اهميت ندارد ، نوكر حس است ، اصل در انسان ، حواس و محسوسات انسان‏
است . عقل حداكثر كاری كه می‏تواند بكند اين است كه در مورد فرآورده‏های‏
حواس يك عملياتی انجام دهد . شما كارخانه‏ای را در نظر بگيريد كه در آن‏
كارخانه مواد خامی وارد می‏شود . بعد دستگاههای كارخانه ، آن مواد را
تجزيه می‏كنند . اگر كارخانه ريسندگی و بافندگی است ، مثلا اول پنبه‏ها را
پاك می‏كنند ، بعد رشته می‏كنند و بعد آنها را به شكل خاصی می‏بافند . عقل‏
، كارخانه‏ای است كه كاری از آن ساخته نيست ، مگر اينكه روی مواد خامی‏
كه از راه حس بدست آمده است ، عملياتی انجام دهد . ولی البته مكتب‏
عقليون به كلی از اعتبار نيفتاده است ، باز مكتب عقليون سرپای خود
ايستاده است كه حال نمی‏خواهم بحث عقليون را در مقابل غير عقليون به طور
تفصيل مطرح كنم ، بلكه می‏خواهم نظر اسلام را بيان كنم .

اصالت معرفت عقلی در اسلام

در مكتب عقليون چند مطلب مطرح است كه هر يك از اينها را بايد
ببينيم با نظر اسلام انطباق دارد يا نه . اولين بحث عقلی عقليون ، مسئله‏
اعتبار و اصالت معرفت عقلی است . يعنی چه ؟ يعنی عقل انسان قادر است‏
حقايق اين عالم را كشف كند و " معرفت عقلی " معرفتی اصيل و قابل‏
اعتماد و استناد است و بی‏اعتبار نيست .
خيلی از مكتبها چنين اعتباری را برای عقل ، قائل نيستند . حال ببينيم‏
آيا ما از مدارك اسلامی اينقدر می‏توانيم برای عقل اعتبار و حيثيت قائل‏
باشيم كه لااقل معرفت عقلی قابل اعتماد است ؟ اتفاقا يك حمايت‏
فوق‏العاده‏ای از عقل را در متون اسلام می‏بينيم و در هيچ دينی از اديان دنيا
به اندازه اسلام از عقل يعنی از حجيت عقل و از سنديت و اعتبار عقل‏
حمايت نشده است . شما اسلام را با مسيحيت مقايسه كنيد . مسيحيت در
قلمرو ايمان ، برای عقل ، حق مداخله قائل نيست . می‏گويد آنجائی كه انسان‏
بايد به چيزی ايمان بياورد ، حق ندارد فكر كند ، فكر مال عقل است و عقل‏
در اين نوع مسائل حق مداخله ندارد . آنچه را كه بايد به آن ايمان داشت ،
نبايد درباره آن فكر كرد و نبايد اجازه فكر كردن و چون و چرا كردن به عقل‏
داد . وظيفه يك مؤمن ، مخصوصا وظيفه يك كشيش و حافظان ايمان مردم اين‏
است كه جلوی هجوم فكر و استدلال و عقل را به حوزه ايمان بگيرند . اصلا
تعليمات مسيحی بر همين اساس است .
در اسلام ، قضيه درست برعكس است . در اصول دين اسلام ،

جز عقل هيچ چيز ديگری حق مداخله ندارد ، يعنی اگر از شما بپرسند كه يكی‏
از اصول دين شما چيست ، می‏گوئيد " توحيد " ، وجود خدای يگانه اگر
دوباره بپرسند به چه دليل به خدا ايمان آورده‏ايد [ شما بايد دليل عقلی‏
بياوريد ] ، اسلام جز از راه عقل از شما قبول نمی‏كند . اگر بگوئيد من خودم‏
قبول دارم كه خدا يگانه است ، دليلی هم ندارم ، تو چه كار داری ؟ " خذ
الغايات و اترك المبادی " تو نتيجه را بگير ، به مقدمه چه كار داری ؟
من از قول مادر بزرگم يقين پيدا كرده‏ام ، بالاخره به يك حقيقتی يقين پيدا
كرده‏ام ، ولو از قول مادر بزرگم باشد ، ولو خواب ديده باشم ! اسلام‏
می‏گويد نه ، ولو به وجود خدای يگانه اعتقاد داشته باشی ولی آن اعتقادی كه‏
ريشه‏اش خواب ديدن است ، ريشه‏اش تقليد از پدر و مادر يا تأثير محيط
است ، مورد قبول نيست . جز تحقيقی كه عقل تو با دليل و برهان مطلب را
دريافت كرده باشد ، هيچ چيز ديگر را ما قبول نداريم .
اصول ايمان مسيحيت . منطقه‏ای ممنوع برای ورود عقل است و وظيفه يك‏
مؤمن [ مسيحی ] حفظ اين منطقه از هجوم قوای عقلی و فكری است ، ولی [
اصول ] ايمان در اسلام ، منطقه‏ای است كه در قرق عقل است و غير از عقل‏
هيچ قدرت ديگری حق مداخله در اين منطقه را ندارد .
در اسلام و در متون اسلامی سخنانی فوق‏العاده بلند و عجيب درباره عقل‏
گفته شده است . اولا خود قرآن دائما دم از تعقل می‏زند(  حال شايد موفق

 شوم در همين جلسه حديث موسی بن جعفر را كه با استناد به آيات قرآن ،

 اصالت عقل را بيان كرده‏اند ، برايتان بخوانم . ان شاءالله ) .

گذشته ، از اين ، در اخبار و احاديث ما آنقدر برای عقل ، اصالت و
اهميت قائل شده‏اند كه وقتی شما كتابهای حديث را باز كنيد اولين بابی كه‏
می‏بينيد ، " كتاب العقل " است . مثلا اگر سراغ " اصول كافی " برويد
اصول كافی تمام ابواب حديثی ما را دارد اولين بابی كه با باز كردن اين‏
كتاب می‏بينيد ، كتاب العقل است . در اين " كتاب العقل " ، احاديث‏
شيعه از اول تا به آخر به حمايت از عقل برخاسته است .
موسی بن جعفر سلام الله عليه تعبيری فوق‏العاده عجيب دارد ، می‏فرمايد :
(  اصول كافی ، كتاب العقل و الجهل ، روايت . 10  )

 خدا دو حجت دارد ، دو پيغمبر دارد : يك پيغمبر درونی كه عقل‏
انسان است و يك پيغمبر بيرونی كه همان پيغمبرانی هستند كه انسانند و
مردم را دعوت كرده‏اند . خدا دارای دو حجت است و اين دو حجت مكمل‏
يكديگر هستند ، يعنی اگر عقل باشد و انبياء نباشند ، بشر به تنهايی راه‏
سعادت خود را نمی‏تواند طی كند و اگر انبياء باشند و عقل نباشد ، باز
انسان راه سعادت خود را ]  نمی‏پيمايد ] . " عقل " و " نبی " هر دو با
يكديگر يك كار را انجام می‏دهند . ديگر از اين بالاتر در حمايت عقل‏
نمی‏شود گفت .
تعبيراتی از اين قبيل كه شايد خيلی شنيده باشيد ، زياد داريم : "
خواب عاقل از عبادت جاهل بالاتر است " ، " خوردن عاقل از روزه گرفتن‏
جاهل بالاتر است " ، " سكوت و سكون عاقل از حركت كردن جاهل بالاتر
است " و " خدا هيچ پيغمبری را مبعوث نكرد ، مگر آنكه اول عقل آن‏
پيغمبر را به حد كمال رساند ، به طوری

كه عقل او از عقل همه امتش كاملتر بود " . ما حضرت رسول ( ص ) را "
عقل كل " می‏ناميم . اين با ذوق مسيحيت هرگز جور درنمی‏آيد ، چون اصلا [
در مسيحيت ] عقل با دين دو حساب جداگانه دارند ولی ما پيغمبر را " عقل‏
كل " می‏ناميم و می‏دانيم .
بنابراين ، مسئله اصالت عقل در شناخت و حجيت آن ، به اين معنا كه‏
عقل می‏تواند به معرفت راستين دست يابد كه يك بخش از نظر حكماست قطعا
تا اينجا مورد تأييد اسلام است .

 ( ادامه دارد )