). . . اينها سبب چنين روحيه‏های پليدی در او شده است . اين‏ آياتی كه الان خوانديم همان‏طور كه مفسرين گفته‏اند جواب به يك سوال مقدر و غيرمذكور است ، يعنی در آيات ذكر نشده است ولی چنين مطلبی را عرضه‏ می‏داشته‏اند .

قياس كردن وضع آخرت با وضع دنيا

آن مردم به واسطه همان ترف يعنی مترف‏بودن و متنعم بودن به نعمتها ، كم‏كم اين خيال برايشان پيدا شده بود كه اساسا يك نوع امتياز ذاتی از ديگران دارند ، [ لذا ] يك نوع عزت بلاجهت برای خود قائل بودند ، و از جمله حرفهايی كه اينها می‏زدند اين است كه به اصطلاح معروف می‏گفتند سالی‏ كه نكوست از بهارش پيداست . دنيا و آخرت نمونه‏های يكديگرند . همين‏طور كه خدا در دنيا ما را عزيز داشته است حتما در آخرت هم ما را عزيز خواهد داشت . همين وضع فعلی دنيای ما قرينه است بر اينكه در آخرت هم وضع‏ همين‏طور خواهد بود . اگر آخرتی باشد ( ما نمی‏دانيم آيا دنيای ديگری هست‏ يا نيست ، ولی شما مسلمانها كه می‏گوييد دنيای ديگری هست ، فرضا دنيای‏ ديگری هم باشد ) باز وضع ما از شما بهتر خواهد بود ، به دليل دنيای فعلی‏ . همين‏طور كه در اينجا وضع ما از شما بهتر است و شما يك عده مردم فقير محروم مفلوكی هستيد ، در آنجا هم حتما وضع ما بهتر خواهد بود . اين يك خيالی است كه به شكلهای مختلف برای افراد بشر پيدا می‏شود ، يعنی يك تخيل شيطانی است و يك مايه فريبی است كه به عناوين‏ مختلف در اذهان پيدا می‏شود .

قرآن اين مطلب را در سوره ياسين و در جاهای ديگر نيز يادآوری فرموده است . از آن جمله اين است كه وقتی دستور می‏رسيد كه بر فقرا انفاق كنيد ، عده‏ای انفاق را محكوم می‏كردند و می‏گفتند به مثل امروز فارسی ما خدا مورچه را ديده كه كمرش را اينقدر باريك كرده‏ است . خدا اينها را می‏شناخته كه چه آدم های بدی هستند و لايق و شايسته‏ نيستند كه اينها را گرسنه و برهنه نگه داشته است . اگر اينها چنين‏ لياقتی می‏داشتند خدا خودش می‏داد ، چرا ما بدهيم ، مگر از خزانه خدا كم‏ می‏آمد كه به اينها بدهد ، چرا ما بدهيم ؟ ( « و إذا قيل لهم أنفقوا مما رزقكم الله قال الذين كفروا للذين امنوا أنطعم من لو يشاء الله أطعمه إن‏ أنتم الا فی ضلال مبين ») (يس / . 47   ) .

خلاصه اينها ملاكات مادی دنيوی را كافی‏ برای ملاكات اخروی می‏گرفتند . بهره‏مند بودن هرچه بيشتر از ماديات را دليل بر اين می‏گرفتند كه اگر جهان ديگری هم باشد ، اگر معنويتی باشد و اگر تقربی به خدا باشد ، در آنجا هم باز همين اشخاص پيشتر و جلوتر خواهند بود . اصلا اينكه خدا اينقدر به ما داده دليل بر اين است كه خدا ما را بيشتر دوست دارد و ما در نزد او مقربتر هستيم و بنابراين اگر دنيای ديگری هم باشد مطلب از همين قرار خواهد بود .

پاسخ قرآن

حال ، قرآن جواب اين مطلب را می‏دهد ، می‏فرمايد : " « أفنجعل « المسلمين كالمجرمين »" اينها نزد خودشان چه خيال كرده‏اند ؟ ما مسلم و مجرم را در يك درجه قرار خواهيم داد ؟ آنجا كه حساب حساب تسليم امر خدا بودن است ، آن‏كه مسلم است و تسليم امر خداست ، خدای خود را می‏شناسد و خود را تسليم امر خدا كرده است با آن‏كه مجرم است و متخلف و عاصی ، [ در يك درجه قرار می‏گيرد ؟ ] قرآن مسائلی را كه فطرت هر كسی‏ بدون اينكه نيازی به استدلال داشته باشد آن مسائل را می‏فهمد ، به صورت‏ سوال مطرح می‏كند ، يعنی اين را وجدان خودتان درك می‏كند و ديگر دليل‏ نمی‏خواهد . " « افنجعل المسلمين كالمجرمين »" ما ، خدای عالم ، خدای‏ حكيم و عليم و عادل ، مسلم و مجرم را در يك درجه قرار می‏دهيم ؟ چنين‏ چيزی ممكن است ؟ ! عقلتان كجا رفته است ؟ " « ما لكم كيف تحكمون »" چه می‏شود شما را ؟ چگونه قضاوتی است كه می‏كنيد ؟ صددرصد جنبه عقلی دارد ( همين‏طور كه بعضی مفسرين گفته‏اند ) يعنی عقل شما كجا رفته است ؟

 يك‏ وقت شما قائل به خدايی نيستيد ، به يك سلسله عوامل مادی كور و كر طبيعی‏ قائل هستيد و چنين فرض می‏كنيد كه همان عواملی كه در دنيا ما را جلو انداخته است در آخرت هم ما را جلو خواهد انداخت ، و يك وقت صحبت‏ خدا را می‏كنيد ، خدای عادل و حكيم ، در اين صورت عقلتان كجا رفته است‏ كه خدای عادل و عليم و حكيم ، مسلم و مجرم را در يك پايه و درجه قرار دهد ؟ چه می‏شود شما را ؟ اين چه حكم و قضاوتی است كه می‏كنيد ؟ اين چگونه‏ فكر كردنی است ؟ اين چگونه قضاوت‏كردنی است ؟ بعد می‏فرمايد : « ام لكم كتاب فيه تدرسون ». ممكن است يك كسی بگويد اين استدلال كه شما می‏كنيد استدلال عقلی و متكلمانه و فيلسوفانه است ، درست است ، اگر ما باشيم و ملاكها و معيارهای عقلی ، اينها جور درنمی‏آيد ، ولی ما به منقول استناد می‏كنيم نه به معقول ، يعنی‏ می‏گوييم در كتابهای دينی ، در كتابها و سنتهای گذشته چنين آمده است .

قرآن می‏گويد حال حكم عقل به كنار ، آيا چنين سندی داريد ؟ " « ام لكم‏ كتاب فيه تدرسون »" آيا يك كتاب آسمانی در نزد شماست كه آن كتاب‏ را قرائت می‏كنيد و با استناد به آن كه در فلان آيه يا حديث يا سنت چنين‏ چيزی آمده است اين سخن را می‏گوييد ؟ ( يعنی چنين چيزی نيست ، اين حرف‏ مفت چيست كه از خودتان درآورده‏ايد ؟! ) " « ام لكم كتاب فيه تدرسون " آيا كتابی برايتان هست كه در آن كتاب اين حرفها را می‏خوانيد و به‏ استناد آنها اين حرفها را می‏زنيد كه " « ان لكم فيه لما تخيرون »" خدا شما را سوگلی انتخاب كرده است ؟

( داستان گوساله حاج ميرزا آغاسی كه‏ آزادی مطلق داشت و وقتی كه در باغها و مزرعه‏های شهر می‏رفت كسی جرات‏ نمی‏كرد مزاحمش بشود . ) آيا در يك جايی چنين سند كتبی و منقولی داريد كه گفته‏اند اختيار مطلق با شماست ، هر كاری كه دلتان می‏خواهد انتخاب‏ كنيد و هر نعمتی هم كه انتخاب كنيد مال شما ، آيا چنين چيزی است ؟ "

« ان لكم فيه لما تخيرون »" در يك كتابی شما می‏خوانيد كه هرچه را كه‏ خودتان انتخاب و اختيار كنيد آن ديگر مال شماست ؟ ممكن است شما حرف سومی بگوييد و آن اين است كه دليل عقلی وجود ندارد ، در كتاب آسمانی هم چيزی نيامده است ، ولی يك قول خصوصی توام با يك‏ قسمتهای غلاظ و شداد موكد [ دركار است ، ] خدا به طور خصوصی به شما قول‏ داده و رويش هم قسم خورده است ، و قسم خورده است كه تا روز قيامت از اين قسم خودش برنگردد ، آيا شما يك چنين قسمی داريد ؟

" « ام لكم ايمان علينا بالغه الی يوم القيامه " يا شما بر عهده ما يك قسمی داريد ، يعنی ما را قسم داده‏ايد و ما قسم‏ خورده‏ايم كه استثنائا برخلاف همه كتابهای آسمانی و همه دليلهای عقلی ، ما برای شما چنين كاری بكنيم كه " « ان لكم لما تحكمون »" برای شما همان‏ چيزی است كه شما حكم كنيد و هر چه دل شما بخواهد؟ همه عطف به آن گذشته‏ است : " « ان كان ذا مال و بنين »" يعنی اين دارم‏دارم‏ها ، كار را به‏ جايی می‏رساند كه انسان خيال می‏كند كه آنچه دل او بخواهد همان است كه‏ بايد بشود، هر چه او حكم كند همان خواهد بود، هر چه او دلش بخواهد همان‏ می‏شود. چون ديده كه در دنيا هر چه خواسته، شده است، اين برايش يك اصل‏ كلی شده است .

بعد قرآن می‏گويد كه ای بدبخت بيچاره ! اينكه هر چه از ماديات خواستی‏ ، شده است ، همين برای تو عقوبت الهی بوده است كه آن را برای خودت‏ يك اصل قرار داده‏ای ، و اگر تو استحقاق لطف و عنايت خدا را می‏داشتی ، در يك‏جا آن چيزی كه می‏خواستی نمی‏شد تا تو بيدار شوی . موفقيتها عيب‏ بزرگش اين است كه انسان را بيهوش می‏كند ، و شكستها حسن بزرگش اين‏ است كه انسان را به هوش می‏آورد . موفقيتها غالبا انسان را مغرور ، غافل‏ و از خود بی‏خبر می‏كند ، و برعكس ، شكستهاست كه انسان را بيشتر به فكر وادار می‏كند و پرده غفلت را از جلوی چشم انسان برمی‏دارد .

دوست داشتن‏های خدا بی‏منطق نيست

در آيات بعد می‏خوانيم خيلی افراد هستند كه هر چه بيشتر موفقيت پيدا می‏كنند بيشتر شاكر و ذاكر خدا می‏شوند ( و بايد هم چنين‏ باشند ) ، يك ذره سبب غفلت آنها نمی‏شود ، ولی بعضی از مردم برعكس ، كارشان به جايی می‏رسد كه واقعا اين توهم برايشان پيدا می‏شود كه آنچه در دنيا هست دليل بر تقرب ما نزد خدای متعال است و اينكه خدا ما را دوست‏ دارد . ديده‏ايد بعضی اشخاص می‏گويند اصلا خدا مرا دوست دارد . خيال كرده‏ كه‏خدا يك كسی را [ به گزاف دوست می‏دارد ] مثل اينكه انسانی گاهی به‏ طور دلبخواهی كسی را دوست دارد و درباره او هرگونه تبعيض و بی‏عدالتی را نسبت به افراد ديگر روا می‏دارد . خدا هيچ‏كسی را جز بر قانون خودش دوست‏ نمی‏دارد . نه تنها خدا چنين است ، شما انسان های حكيم را در نظر بگيريد ، هر انسانی به هر اندازه كه از حكمت بيشتر برخوردار باشد دوست داشتنش‏ افراد و اشيا را ، از بی‏ضابطه‏بودن خارج می‏شود و تحت ضابطه درمی‏آيد ، و هرچه انسان ها از حكمت دورتر باشند دوستيهايشان هم بی‏منطق‏تر است .

خدای متعال كه حكيم علی‏الاطلاق است ، محال است كه به طور بی‏منطق انسانی‏ يا گروهی را دوست داشته باشد ، همان ادعايی كه يهوديها می‏كردند : « لن تمسنا النار الا اياما معدوده » (بقره / . 80) . منطقی‏ترين كارها كار خداست و منطقی‏ترين عنايتها عنايتهای خداست و منطقی‏ترين دوست داشتن‏ها دوست‏ داشتن‏های خداست . " « ام لكم ايمان علينا بالغه الی يوم القيامه »" يا اينها برعهده‏ ما قسمهايی دارند ، ما را قسم داده‏اند و ما قبول كرده‏ايم و ما درگير قسمی‏ هستيم كه خورده‏ايم و نمی‏توانيم قسم خودمان را نقض كنيم ، و اين قسم را هم تا روز قيامت امتداد دادند و مدتش يك سال و دو سال و پنج سال نيست ، قسمی‏ است كه برای يك مدت طولانی است كه تا قيامت بكشد و در قيامت تكليفش‏ روشن شود ، آيا چنين چيزی در كار بوده است؟ " « سلهم ايهم بذلك زعيم "گويی قرآن به صورت استهزا می‏گويد از اينها بپرس آن قائد و رهبر اينها كه آمده با ما سوگندنامه امضا كرده است كيست ؟ يعنی اين خيالات و اوهام‏ چيست كه اينها به همديگر می‏بافند ؟ !

يا مطلب چيز ديگری است و آن اين است : اگر مساله ، خدايی بود مطلب‏ همين بود كه قرآن گفته است ، كار خدا همين است ، ولی غيرخدا هم هست ، يك دست‏اندركارهای ديگری در خلقت در مقابل خدا وجود دارد كه آنها هم‏ می‏توانند عليرغم خواسته و رضای الهی كارهايی را انجام دهند . اينها همان‏ معبودها و شركايی هستند كه اينان آنها را می‏پرستند . پس ممكن است اينها اين خيالی كه پيدا كرده‏اند كه ما هر كاری كه بخواهيم می‏كنيم ، در قيامت‏ هم وضع ما از شما بهتر است ، اعتمادشان به آن شركاست ، آنهايی كه اين‏ افراد آنان را شريك خدا قرار داده‏اند . " « ام لهم شركاء »" يا برای‏ اينها شركايی است ( يعنی شريكهای خدا كه اينها برای خود فرض كرده‏اند ، چون آن شريكها كه واقعا شريك خدا نيستند ، شريكهايی هستند كه اينها پيش‏ خودشان فرض كرده‏اند ) ، يا به نفع اينها يك عده شركايی برای خدا در كار است . " « فلياتوا بشركائهم ان كانوا صادقين »" اگر راست می‏گويند معرفی كنند . " « يوم يكشف عن ساق و يدعون الی السجود فلا يستطيعون »" شركای خودشان را در آن روز حاضر كنند ، آن روزی كه پرده‏ها برداشته می‏شود .

" « يكشف عن ساق »" را چند جور تفسير كرده‏اند . روزی كه ساقهای‏ پاها كشف می‏شود . اين جمله در زبان عربی همين‏طور كه كشاف و ديگران‏ گفته‏اند كنايه است ، يعنی روزی كه كار در نهايت درجه شدت پيدا می‏كند . مثل آنچه ما می‏گوييم " آن روزی كه پاچه‏ها را بايد بالا زد " كه وقتی‏ انسان پاچه را بالا می‏زند ساق پا معلوم است . آن روزی كه پاچه‏های پاها بايد بالا زده شود ، كنايه از اين است : روزی كه هر كسی جز با نيروی عمل‏ خودش كاری نمی‏تواند انجام دهد ، روزی كه اين خيالات و اوهام بايد دور ريخته شود .

قيامت ، نتيجه ملكات انسان

و در آن روز مردم خوانده می‏شوند به سجده كردن ولی اينها ديگر قدرت‏ سجده‏كردن ندارند . مكرر گفته‏ايم آنچه در قيامت ظهور می‏كند نتيجه ملكاتی‏ است كه انسان ها در دنيا كسب می‏كنند ، با اين تفاوت كه ملكاتی كه انسان‏ در دنيا كسب می‏كند اگرچه عمل به خلافش خيلی دشوار است ولی انسان تا در دنيا هست باز امكان اينكه برخلاف ملكات خودش عمل كند برايش وجود دارد ، چون دار ، دار عمل است ، دار قوه و استعداد است ، دار فعليت محض‏ نيست . به هر اندازه كه ملكات خوب انسان در اين دنيا فعليت پيدا كند امكان اينكه كار بد از انسان سر بزند ضعيفتر است ولی امر ناممكنی نيست‏ . آن عادلترين عادلها هم امكان اينكه يك معصيت از او سر بزند هست . فقط مقام عصمت يك مقام بالاتری است كه ديگر روی آن نمی‏شود حرف زد و الا عادلترين عادلها هم امكان لغزش در آنها هست .

سخن مرحوم مقدس اردبيلی