انسان و رسيدن به يگانگی

اثر : متفكر شهيد استاد مرتضی مطهری 

( قسمت دوم  )

ج  : نظريه رئاليستی

اين نظريه معتقد است كه آنچه انسان را از نظر فردی و اجتماعی تقسيم و تجزيه می‏كند و عامل اصلی تفرقه و تكثير انسان است ، تعلق انسان به اشياء است نه تعلق اشياء به انسان . اسارت انسان ناشی از " مملوكيت "اوست و نه " مالكيتش " . از اين رو برای عامل تعليم و تربيت ،انقلاب انديشه ، ايمان ، ايدئولوژی و آزادی معنوی نقش اول را قائل است‏ ولی معتقد است كه انسان همچنانكه ماده محض نيست ، روح محض هم نيست .

معاش و معاد ، توام با يكديگرند . جسم و روان در يكديگر تاثير متقابل‏ دارند . در همان حال كه بايد با عوامل روحی و روانی تفرقه در پرتو توحيد در عبادت و حق پرستی مبارزه كرد ، بايد با عوامل تبعيض ، بی‏عدالتيها ،محروميتها ، ظلمها ، اختناقها ، طاغوتها ، غير خدا را " رب گرفتن " هابه شدت جنگيد .

اسلام چنين منطقی دارد . اسلام كه ظهور كرد ، در آن واحد به دو دگرگونی و انقلاب و دو حركت دست زد . اسلام نگفت تبعيضها ، بی‏عدالتيها يا مالكيتها را از بين ببريد خود به خود همه چيز درست می‏شود ، و نگفت درون‏ را اصلاح كنيد و به برون كار نداشته باشيد ، اخلاق را بسازيد اجتماع خود به‏ خود ساخته می‏شود ، اسلام در آن واحد كه ندای توحيد روانی و درونی در پرتو ايمان به خداوند متعال و يگانه پرستی ذات يگانه او را داد ، فرياد توحيد اجتماعی در پرتو جهاد و مبارزه با ناهمواريهای اجتماعی را بلند كرد . اين ‏آيه كريمه قرآن كه مانند ستاره در آسمان توحيد انسانی می‏درخشد و همان آيه‏ای است كه رسول اكرم در دعوتنامه هايش به سران كشورها می‏گنجانيد ، رئاليسم و واقع بينی و همه جانبه نگری اسلام را ارائه می‏دهد :

« قل يا اهل الكتاب تعالوا الی كلمة سواء بيننا و بينكم ان لانعبد الا الله و لا نشرك به شيئا ».

بياييد به سوی يك سخن ، يك تز ، يك حقيقت كه برای همه ما و شما يكسان است و با همه نسبت متساوی دارد ، نه امتياز خاصی است برای ما و نه امتياز خاصی برای شما ، و آن اينكه خدای يگانه را بپرستيم و جز او هيچ‏ چيز را نپرستيم .

تا اينجا آيه كريمه به يگانگی بخشيدن به انسانها از راه ايمان واحد و جهت و قبله واحد و ايده‏آل واحد و به آزادی معنوی رسيدن می‏پردازد ، آنگاه‏می‏فرمايد :

« و لايتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون الله » ( آل عمران / . 64 ) .

بعضی از ما انسانها بعضی ديگر را " رب " خود - و حال آنكه رب همه‏ خداست - قرار ندهيم و به ارباب و بنده تجزيه نشويم . بياييد آن گونه‏ رابطه‏های اجتماعی غلط را كه منجر به اين گونه تبعيضها می‏شود قطع كنيم . پس از آشفتگی خلافت اسلامی در زمان عثمان و برقراری نظام طبقاتی جاهلی‏ و شورش مردم و كشته شدن عثمان ، مردم برای بيعت به علی ( عليه السلام ) هجوم آوردند . علی ناگزير پذيرفت . اگر چه شخصا از قبول خلافت كراهت‏داشت ، اما مسؤوليت شرعی او را وادار به پذيرش كرد . علی ( عليه السلام ) كراهت  شخصی و مسؤوليت شرعی‏خود را اين طور بيان می‏كند :

« لو لا حضور الحاضر و قيام الحجة بوجود الناصر و ما اخذ الله علی‏العلماء ان لايقاروا علی كظة ظالم و لا سغب مظلوم لالقيت حبلها علی غاربها و لسقيت اخرها بكاس اولها » . (نهج البلاغه ، خطبه شقشقيه ( خطبه 4 ) ). 

اگر گرد آمدن مردم نبود ، و اگر نبود كه با اعلام نصرت مردم ، بر من‏ اتمام حجت شد ، و اگر نبود كه خداوند از دانايان پيمان گرفته كه آنجا كه‏ مردم به دو گروه تقسيم می‏شوند : گروهی پرخور كه از بس خورده‏اند " ترش‏ " كرده‏اند و گروهی گرسنه و محروم ، اگر اينها نبود من افسار مركب خلافت‏ را روی شانه‏اش می‏انداختم و رهايش می‏كردم و كاری به كارش نداشتم .

همه می‏دانيم كه علی پس از عهده دار شدن مسؤوليت دو كار را وجهه همت‏ و در راس برنامه خود قرار داد : يكی پند و اندرز و اصلاح روحيه و اخلاق‏ مردم و بيان معارف الهی كه نمونه‏اش نهج البلاغه است ، و ديگر مبارزه با تبعيضات اجتماعی . علی تنها به اصلاح درون و آزادسازی معنوی قناعت نكرد، همچنانكه تنها اصلاحات اجتماعی را كافی ندانست ، در دو جبهه دست به‏ اصلاح زد . آری اين است برنامه اسلام .

اين بود كه اسلام در دستی منطق دعوت و برنامه تعليم و تربيت در راه‏ يگانگی فردی و اجتماعی انسانها در جهت خداپرستی داشت و در دستی ديگر تيغ برای قطع روابط نامتعادل انسانی و درهم ريختن طبقات اجتماعی و درهم‏ شكستن طاغوتها .

جامعه بی‏طبقه اسلامی يعنی جامعه بی‏تبعيض ، جامعه بی‏محروم ، جامعه بی‏طاغوت ، جامعه عادله ، جامعه بی‏ظلم ، نه جامعه‏ بی‏تفاوت كه خود نوعی ظلم و بی‏عدالتی است . فرق است ميان تبعيض و تفاوت ، همچنانكه در نظام تكوينی جهان تفاوت هست و اين تفاوتهاست كه‏ به جهان زيبايی ، تنوع ، پيشروی و تكامل بخشيده است ، اما تبعيض نيست‏.

مدينه فاضله اسلامی مدينه ضد تبعيض است نه ضد تفاوت . جامعه اسلامی‏ جامعه تساويها و برابريها و برادريهاست ، اما نه تساوی منفی ، بلكه‏ تساوی مثبت . تساوی منفی يعنی به حساب نياوردن امتيازات طبيعی افراد و سلب امتيازات اكتسابی آنها برای برقراری برابری ، تساوی مثبت يعنی‏ ايجاد امكانات مساوی برای عموم و تعلق مكتسبات هر فرد به خودش و سلب‏ امتيازات موهوم و ظالمانه .

تساوی منفی از قبيل تساوی‏ای است كه در داستانها آورده‏اند كه جباری در كوهستانی زندگی می‏كرد و از عابرانی كه از آنجا می‏گذشتند به عنوان مهمان‏ پذيرايی می‏نمود . هنگام خواب ، مهمان بايد روی تختخواب معينی بخوابد . غلامان ميزبان ، مهمان را روی تختخواب می‏خوابانيدند . اگر اتفاقا اندام‏ مهمان از تخت نه كوتاه تر بود و نه بلند تر ، اجازه داده می‏شد كه بخوابد ، اما وای به حال مهمان نگونبخت اگر اندامش با تخت مساوی نبود . اگر اندامش بلندتر بود ، از طرف پا يا سر با اره مساوی می‏كردند و اگر كوتاه‏ تر بود ، آنقدر از دو طرف می‏كشيدند تا برابر شود و به هر حال پايان‏ كارش معلوم بود .

اما تساوی مثبت از نوع بی‏نظری يك معلم مهربان دلسوز است كه به همه‏ شاگردان با يك چشم نگاه می‏كند ، در صورت تساوی جوابها نمره مساوی می‏دهد و در صورت اختلاف در جوابها به هر كس همان نمره را می‏دهد كه استحقاق دارد .جامعه اسلامی جامعه طبيعی است نه جامعه تبعيضی و نه جامعه تساوی منفی .تز اسلام " كار به قدر استعداد و استحقاق به قدر كار " است .

( ادامه دارد )

منبع : از کتاب مقدمه‏ای بر جهان بينی توحيدی - جلد دوم  اثر شهید مطهری