انسان و رسيدن به يگانگی

اثر : متفكر شهيد استاد مرتضی مطهری

( قسمت اول )

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ

مساله به يگانگی رسيدن واقعيت وجودی انسان در يك نظام روانی و در يك‏ جهت انسانی و تكاملی و همچنين رسيدن جامعه انسان به يگانگی و يكپارچگی‏ در يك نظام اجتماعی هماهنگ تكاملی ، و متقابلا مساله تجزيه شخصيت فردی‏ انسان به قطبهای مختلف و قطعه قطعه شدن واقعيت وجودی او به بخشهای‏ ناهماهنگ و تجزيه جامعه انسان به " من " ها و به گروهها و طبقات‏  متضاد و متناقض و ناهماهنگ ، مسائلی هستند كه همواره انديشه‏ها را به خود معطوف‏ داشته‏اند .  چه بايد كرد كه شخصيت انسان از جنبه روانی و از نظر اجتماعی‏ در يك جهت انسانی و تكاملی به يگانگی و وحدت ( توحيد ) برسد ؟

در اينجا سه گونه نظريه است : ماترياليستی ، ايده‏آليستی ، رئاليستی‏

الف : نظريه ماترياليستی

اين نظريه كه تنها به ماده می‏انديشد و برای روان هيچ گونه اصالتی قائل‏ نيست ، مدعی است آنچه فرد انسان را از جنبه روانی و جامعه انسان را از نظر اجتماعی تجزيه و متلاشی می‏كند و به صورت قطبهای ناهماهنگ درمی‏آورد ، تعلق اختصاصی اشياء به انسان ( مالكيت ) است . اين ، اشياء هستند كه باتعلق اختصاصی خود به انسان ، انسان را از نظر فردی و روانی و از نظر اجتماعی قطعه قطعه می‏كنند .

 انسان موجودی " ژنريك " ( بالطبع اجتماعی‏ ) است . در فجر تاريخ ، انسان به صورت اجتماعی و به صورت " ما " می‏زيست ، " من " وجود نداشت ، يعنی " من " را حس نمی‏كرد ، " ما " را حس می‏كرد ، وجود فردی خود را نمی‏شناخت ، وجود جمعی خويش را می‏شناخت ، دردش درد جمع بود و احساسش احساس جمع ، برای جمع می‏زيست‏ نه برای خود ، وجدانش وجدان جمعی بود نه وجدان فردی .

 انسان در آغاز تاريخ ، زندگی اشتراكی داشت و به همين جهت با روح جمعی و احساس جمعی‏ می‏زيست . زندگی‏اش با شكار می‏گذشت ، هر كس همان اندازه می‏توانست از دريا و جنگل تحصيل روزی كند كه رفع مايحتاج زندگی خودش می‏شد ، توليد اضافی وجود نداشت ، تا بشر زراعت را كشف كرد و امكان توليد اضافی و در نتيجه امكان كار كردن گروهی و خوردن و كار نكردن گروهی ديگر پيدا شد و همين امر منجر به اصل مالكيت گشت .

 اصل مالكيت اختصاصی و به تعبير ديگر تعلق اختصاصی مال و ثروت - يعنی منابع توليد از قبيل آب و زمين و ابزار توليد از قبيل گاوآهن - به گروه خاص ، روح جمعی را متلاشی كرد و جامعه را كه به صورت " واحد " می‏زيست به دو نيم كرد : نيم برخوردار و بهره‏كش و نيم محروم و بهره‏ده و زحمتكش .

جامعه كه به صورت " ما " می‏زيست ، به صورت " من " ها درآمد و انسان به واسطه پيدايش مالكيت‏ از درون خود با خود واقعی‏اش كه خود اجتماعی بود و خود را عين انسانهای‏ ديگر احساس می‏كرد ، بيگانه شد و به جای اينكه خود را " انسان " احساس‏ كند ، " مالك " احساس كرد و با خود بيگانه شد و كاستی گرفت . تنها با بريدن اين قيد و اين تعلق است كه انسان بار ديگر به يگانگی‏ اخلاقی و سلامت روانی و هم به يگانگی اجتماعی و سلامت اجتماعی باز می‏گردد . حركت جبری تاريخ به سوی اين يگانگيهاست .

مالكيتها كه وحدت انسانی را تبديل به كثرت و جمع او را تبديل به‏ تفرقه كرده است ، مانند همان كنگره‏هايی است كه مولوی در مثل زيبای‏ خويش آورده كه نور واحد و منبسط آفتاب را تقسيم و قسمت قسمت می‏كند و منشا پيدايش سايه‏ها می‏گردد . البته سخن مولوی ناظر است به يك حقيقت‏ عرفانی ، يعنی ظهور كثرت از وحدت و بازگشت كثرت به وحدت ، ولی با يك تحريف و تاويل ، تمثيلی برای اين نظريه ماركسيسم شمرده می‏شود .

منبسط بوديم و يك گوهر همه

بی‏سر و بی‏پا بديم آن سر همه

يك گهر بوديم همچون آفتاب

بی‏گره بوديم و صافی همچو آب

چون به صورت آمد آن نور سره

شد عدد چون سايه‏های كنگره

كنگره ويران كنيد از منجنيق

تا رود فرق از ميان اين فريق

ب : نظريه ايده‏آليستی

اين نظريه تنها به روان و درون انسان و رابطه انسان با نفس خودش‏ می‏انديشد و آن را اصل و اساس می‏شمارد . اين نظريه می‏گويد درست است كه‏ تعلق و اضافه مانع وحدت و موجب كثرت است ، عامل تفرقه و متلاشی شدن‏ جمع است ، فرد را به تفرقه روانی و جامعه را به تجزيه گروهی می‏كشاند ، اما همواره " مضاف‏اليه " سبب تفرقه و تجزيه " مضاف " است نه " مضاف " سبب تفرقه و تجزيه " مضاف اليه " . " مضاف " به دست " مضاف‏اليه " قطعه قطعه می‏شود نه " مضاف اليه " . به دست " مضاف " اضافه و تعلق - اشياء مال ، زن ، پست و مقام و غيره - به انسان سبب‏ قطعه قطعه شدن روان و تجزيه جامعه انسان نيست ، بلكه اضافه و تعلق درون‏ و قلبی انسان به اشياء سبب تفرقه‏ها و تجزيه‏ها و بيگانگيهای انسان است .

" مالكيت " انسان او را از خودش و جامعه‏اش جدا نكرده ، بلكه " مملوكيت " انسان او را از خودش و جامعه‏اش جدا ساخته است . آنچه " من " را از نظر اخلاقی و از نظر اجتماعی تجزيه می‏كند ، " مال من " " زن من " ، " پست و مقام من " نيست ، بلكه " من مال " و " من زن‏ " و " من پست و من مقام " است . برای اينكه " من " تبديل به " به‏ ما " بشود ، قطع تعلق اشياء به انسان ضرورت ندارد ، تعلق انسان به‏ اشياء بايد بريده شود . انسان را از قيد اشياء رها سازيد تا به واقعيت‏ انسانی‏اش باز گردد نه اشياء را از قيد انسان . به انسان آزادی معنوی‏ بدهيد ، از آزاد كردن و رها ساختن اشياء چه اثری ساخته است ؟ به شخص‏ رهايی و آزادی و اشتراكيت و وحدت بدهيد نه به " شی‏ء " . عامل توحيد اخلاقی و اجتماعی انسان از نوع عوامل آموزشی و پرورشی مخصوصا آموزش و پرورش معنوی است نه از نوع عوامل اقتصادی . تكامل درونی انسان عامل‏ توحيد اوست نه كاستی برونی .

برای يگانگی انسان بايد به او " معنی " داد و نه اينكه از او " ماده " را گرفت . انسان ، اول حيوان است دوم‏ انسان ، حيوان بالطبع است و انسان بالاكتساب . انسان در پرتو ايمان و تحت تاثير عوامل صحيح آموزشی و پرورشی ، انسانيت خويش را كه بالقوه و بالفطره دارد ، باز می‏يابد . مادام كه انسان تحت عوامل مؤثر معنوی ، معنويت خويش را باز نيافته و به صورت انسان در نيامده ، همان حيوان‏ بالطبع است ، امكان يگانگی روحها و جانها در كار نيست .

جان حيوانی ندارد اتحاد

تو مجو اين اتحاد از روح باد

گر خورد اين نان ، نگردد سير آن

ور كشد بار اين ، نگردد آن گران

بلكه اين شادی كند از مرگ آن

از حسد ميرد چون بيند برگ آن

جان گرگان و سگان از هم جداست

متحد جانهای شيران خداست

مؤمنان معدود ليك ايمان يكی

جسمشان معدود ليكن جان يكی

غير فهم و جان كه در گاو و خر است

آدمی را عقل و جانی ديگر است

ده چراغ از حاضر آری در مكان

هر يكی باشد به صورت غير آن

فرق نتوان كرد نور هر يكی

چون به نورش روی آری بی‏شكی

اطلب المعنی من القرآن قل

لا نفرق بين آحاد الرسل

گر تو صد سيب و صد آبی ( گلابی ) بشمری

صد نمايد يك شود چون بفشری

در معانی قسمت و اعداد نيست

در معانی تجزيه و افراد نيست

ماده را در عامل تفرقه و جمع انسان دانستن كه با جمع آن ، انسان جمع‏ شود و با تفرقه آن ، متفرق ، با تقسيم آن ، انسان تقسيم شود و با يك شدن‏ آن ، يك و شخصيت اخلاقی و اجتماعی او را تابع و طفيلی وضع اقتصادی و توليدی دانستن ، ناشی از نشناختن انسان و ايمان نداشتن به اصالت انسان و نيروی عقل و اراده اوست و يك نظريه ضد امانيستی است .

بعلاوه قطع تعلق اختصاصی اشياء به انسان امری ناممكن است فرضا . در مورد مال و ثروت اجرا شود ، در مورد زن و فرزند و خانواده چه می‏توان كرد ؟

آيا می‏توان در آن زمينه اشتراكيت را مطرح كرد و به كمونيسم جنسی قائل‏ شد ؟

 اگر ممكن است ، چرا كشورهايی كه سالهاست ماليكت شخصی را در مورد ثروت الغاء كرده‏اند ، به نظام اختصاصی خانواده چسبيده‏اند ؟

فرضا نظام‏ اختصاصی فطری خانوادگی نيز اشتراكی شود ، پستها ، مقامها ، شهرتها ، افتخارها را چه می‏توان كرد ؟

 آيا می‏توان اينها را نيز به طور يكسان تقسيم‏كرد ؟

 استعدادهای جسمانی و بدنی خاص افراد همچنين استعدادهای روانی و هوشی آنان را چه می‏توان كرد ؟

 اين تعلقات جزء لاينفك وجود هر فرد است و جداشدنی و برابر كردنی نيست .

( ادامه دارد )

منبع : از کتاب مقدمه‏ای بر جهان بينی توحيدی - جلد دوم  اثر شهید مطهری