کدام انسان ها در قرآن به عنوان «مسرف» (اسرافکار) معرفي شده‏اند؟

( بخش دوم )

پاسخ به روایت قرآن : 

سوره یونس آیه 12

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ

وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أَوْ قاعِداً أَوْ قائِماً فَلَمَّا کَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کَأَنْ لَمْ يَدْعُنا إِلى  ضُرٍّ مَسَّهُ کَذلِکَ زُيِّنَ لِلْمُسْرِفِينَ ما کانُوا يَعْمَلُونَ «12»

ترجمه :

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

هنگامي که به انسان زيان (و ناراحتي) رسد، ما را (در هر حال:) در حالي که به پهلو خوابيده، يا نشسته، يا ايستاده است، مي‏خواند؛ اما هنگامي که ناراحتي را از او برطرف ساختيم، چنان مي‏رود که گويي هرگز ما را براي حل مشکلي که به او رسيده بود، نخوانده است. اين گونه براي اسرافکاران، اعمالشان زينت داده شده است (که زشتي اين عمل را درک نمي‏کنند).

تفسیر : 

و هنگامي که به انسان زيان (و ناراحتي) برسد ما را (در همه حال) در حالي که به پهلو خوابيده، يا نشسته، يا ايستاده است مي‏خواند، اما هنگامي که ناراحتي او را برطرف ساختيم چنان مي‏رود که گوئي هرگز ما را براي حل مشکلي که به او رسيده نخوانده، اينگونه براي اسرافکاران اعمالشان زينت داده شده است.

آنگاه اشاره به وجود نور توحيد در فطرت و عمق روح آدمي کرده مي‏گويد: «هنگامي که به انسان زياني مي‏رسد، و دستش از همه جا کوتاه مي‏شود، دست به سوي ما دراز مي‏کند و ما را در همه حال در حالي که به پهلو خوابيده يا نشسته يا ايستاده است مي‏خواند» (و اذا مس الانسان الضر دعانا لجنبه او قاعدا او قائما)

آري خاصيت مشکلات و حوادث دردناک، کنار رفتن حجابها از روي فطرت پاک آدمي است، در کوره‏ي حوادث تمام قشرهاي سياهي که روي اين فطرت را پوشانده است مي‏سوزد و از ميان مي‏رود، و براي مدتي، هر چند کوتاه درخشش اين نور توحيدي آشکار مي‏گردد.

سپس مي‏گويد اما اين افراد، چنان کم‏ظرفيت و بي‏خردند که «به مجرد اينکه بلا و ناراحتي آنها را برطرف مي‏سازيم، آنچنان در غفلت فرو مي‏روند که گويا هرگز از ما تقاضائي نداشتند» و ما نيز به آنها کمکي نکرديم (فلما کشفنا عنه ضره مر کأن لم يدعنا الي ضر مسه)

«آري اين چنين اعمال مسرفان در نظرشان جلوه داده شده است» (کذلک زين للمسرفين ما کانوا يعملون).  

در اينکه چه کسي اعمال اينگونه افراد را در نظرشان جلوه و زينت مي‏دهد، در ذيل آيه‏ي 122 سوره انعام جلد پنجم تفسير نمونه صفحه 428 بحث کرده‏ايم و اجمال سخن اين است که:

زينت‏دهنده خداوند است اما از اين طريق که اين خاصيت را در اعمال زشت و آلوده آفريده که هر قدر انسان به آنها بيشتر آلوده شود، بيشتر خو مي‏گيرد و نه تنها قبح و زشتي آنها تدريجا از ميان مي‏رود بلکه کم کم به صورت عملي شايسته در نظرشان مجسم مي‏گردد!

و اما چرا در آيه‏ي فوق اينگونه افراد به عنوان «مسرف» (اسرافکار) معرفي شده‏اند  ؟

به خاطر اين است که چه اسرافي از اين بالاتر که انسان مهمترين سرمايه وجود خود يعني عمر و سلامت و جواني و نيروها را بيهوده در راه فساد و گناه و عصيان و يا در مسير بدست آوردن متاع بي‏ارزش و ناپايدار اين دنيا به هدر دهد، و در برابر اين سرمايه چيزي عائد او نشود.

آيا اين کار اسراف نيست و چنين کسان مسرف محسوب نمي‏شوند ؟

در اينجا به يک نکته بايد توجه کرد .

انسان در قرآن کريم  

درباره «انسان» تعبيرات مختلفي در قرآن مجيد آمده است.

در آيات زيادي از او به «بشر» تعبير شده.

و در آيات فراواني به انسان، و در آياتي نيز به عنوان «بني‏آدم» و عجيب اينکه در بسياري از آياتي که از او به انسان تعبير شده صفات نکوهيده و مذمومي براي او ذکر گرديده است.

مثلا در آيات مورد بحث انسان به عنوان يک موجود فراموشکار و حق‏نشناس معرفي شده.

در جاي ديگر به عنوان يک موجود ضعيف (خلق الانسان ضعيفا- نساء- 38)

و در جاي ديگر به عنوان يک موجود ستمگر و کفران‏کننده (ان الانسان لظلوم کفار- ابراهيم- 34).

و در جائي ديگر انسان را بخيل (و کان الانسان قتورا- اسراء- 100).

و در مورد ديگر موجودي عجول (و کان الانسان عجولا- اسراء- 11).

و در جاي ديگر کفور و کفران‏کننده (و کان الانسان کفورا- اسراء- 67).

و در مورد ديگر موجودي پرخاشگر (کان الانسان اکثر شي‏ء جدلا- کهف- 54).

و در جاي ديگر ظلوم و جهول (انه کان ظلوما جهولا- احزاب- 72).

و در جاي ديگر کفور مبين و کفران کننده آشکار (ان الانسان لکفور مبين- زخرف-19).

و در مورد ديگر موجودي کم‏ظرفيت و دمدمي مزاج که هنگام نعمت بخيل و به هنگامي بلا پرجزع است (ان الانسان خلق هلوعا اذا مسه الشر جزوعا و اذا مسه الخير منوعا- معارج- 19 و 20 و 21).

و در جاي ديگر مغرور حتي در برابر خدا (يا ايها الانسان ما غرک بربک الکريم-انفطار- 6).

و در مورد ديگر موجودي که به هنگام نعمت طغيان مي‏کند (ان الانسان ليطغي ان رآه استغني- علق- 6).

به اين ترتيب مي‏بينيم «انسان» در قرآن مجيد به عنوان موجودي که داراي جنبه‏هاي منفي فراوان و نقطه‏هاي ضعف متعددي است معرفي شده است.

آيا اين همان انساني است که خدا او را در «احسن تقويم» و «بهترين ساختمان»،آفريده است؟ (لقد خلقنا الانسان في احسن تقويم- تين- 4).

و نيز آيا اين همان انساني است که خدا معلم او بوده و آنچه را نمي‏دانسته است به وي آموخته است (علم الانسان ما لم يعلم- علق- 5).

و آيا اين همان انساني است که خدا بيان به او آموخته (خلق الانسان علمه البيان- رحمان- 3).

و بالاخره آيا اين همان انساني است که خدا او را در مسير پروردگار به سعي و تلاش واداشته (يا ايها الانسان انک کادح ربک کدحا- انشقاق- 6).

بايد ديد اينها چه انساني هستند که با آنهمه کرامت و محبت الهي اينهمه نقاط ضعف و نارسائي از خود نشان مي‏دهند؟!

ظاهر اين است که اين بحثها همه مربوط به انسانهائي است که تحت تربيت رهبران الهي قرار نگرفته بلکه به صورت گياهي خودرو پرورش يافته‏اند، نه معلمي و نه راهنمائي، و نه بيدار کننده‏اي داشته‏اند، شهواتشان آزاد و در ميان هوسها غوطه‏ور هستند.

بديهي است چنين انساني نه تنها از امکانات فراوان و سرمايه‏هاي عظيم وجود خويش بهره نمي‏گيرد، بلکه با بکار انداختن آنها در مسيرهاي انحرافي و غلط به صورت موجودي خطرناک و سرانجام نا توان و بينوا درمي‏آيد.

و الا انساني که با استفاده از وجود رهبران الهي و بکار گرفتن انديشه و فکر و قرار گرفتن در مسير حرکت تکاملي و حق و عدالت به مرحله «آدميت» گام مي‏نهد و شايسته نام «بني‏آدم» مي‏شود، بجائي مي‏رسد که بجز خدا نمي‏بيند،

آنچنان که قرآن مي‏گويد و لقد کرمنا بني آدم و حملناهم في البر و البحر و رزقناهم من الطيبات و فضلناهم علي کثير ممن خلقنا تفضيلا:

«ما آدميزادگان را گرامي داشتيم و صفحه خشکي و دريا را جولانگاه آنها قرار داديم و از روزيهاي پاکيزه به او بخشيديم و بر بسياري از مخلوقات خود فضيلت و برتريش داديم» (سوره اسراء آيه 70).

منبع : تفسير نمونه مرجع عالیقدر اسلام  آیت الله مكارم شیرازى