کدام انسان ها را خداوند در قرآن زیانکار میداند ؟

( بخش اول - قسمت دوم )

نکته:

برنامه چهار ماده‏اي خوشبختي

قابل توجه اينکه قرآن براي نجات از آن خسران عظيم برنامه‏ي جامعي تنظيم کرده که در آن بر چهار اصل تکيه شده است:

اصل اول

اصل اول در اين برنامه مسأله‏ي «ايمان» است که زيربناي همه‏ي فعاليتهاي انسان را تشکيل مي‏دهد، چرا که تلاشهاي عملي انسان از مباني فکري و اعتقادي او سرچشمه مي‏گيرد، نه همچون حيوانات که حرکاتشان به خاطر انگيزه‏هاي غريزي است.

و به تعبير ديگر اعمال انسان تبلوري است از عقائد و افکار او، و به همين دليل تمام انبياي الهي قبل از هر چيز به اصلاح مباني عقيدتي امتها مي‏پرداختند، مخصوصا با شرک که سرچشمه انواع رذائل و بدبختيها و پراکندگيها است به مبارزه مي‏پرداختند.

جالب اينکه «ايمان» در اينجا به طور مطلق ذکر شده است، تا شامل ايمان به همه مقدسات گردد، يعني از ايمان به خدا و صفات او گرفته، تا ايمان به قيامت و حساب و جزا و کتب آسماني و انبياي الهي و اوصياي آنها.

اصل دوم

در اصل دوم به ميوه درخت بارور و پرثمره‏ي ايمان پرداخته از «اعمال صالح» سخن مي‏گويد.

چه تعبير وسيع و پرمحتوائي، آري «صالحات» همان «اعمال شايسته» نه فقط عبادات، نه تنها انفاق في سبيل‏اللَّه، نه فقط جهاد در راه خدا، نه تنها کسب علم و دانش، بلکه هر کار شايسته‏اي که وسيله‏ي تکامل نفوس و پرورش اخلاق و قرب الي اللَّه و پيشرفت جامعه انساني در تمام زمينه‏ها شود.

اين تعبير حتي کارهاي کوچکي همچون برداشتن يک سنگ مزاحم را از سر راه مردم شامل مي‏شود، تا نجات ميليونها ميليون انسان از گمراهي و ضلالت و نشر آئين حق و عدالت در تمام جهان.

و اگر در حديثي از امام صادق عليه‏السلام «اعمال صالح» به «مواسات و مساوات با برادران ديني» تفسير شده از قبيل بيان مصداق روشن است.

ممکن است گاهي اوقات اعمال صالح از بعضي از انسانهاي غير مؤمن سر زند ولي مسلما ريشه‏دار و پايدار و گسترده نيست، چرا که از انگيزه‏هاي عميق الهي سرچشمه نمي‏گيرد، و از جامعيت برخوردار نيست.

قرآن در اينجا «صالحات» را مخصوصا به صورت «جمع» آورده، جمعي که «با الف و لام» همراه است، و معني عموم دارد. و بيانگر اين حقيقت است که راه جلوگيري از آن خسران طبيعي و قهري بعد از ايمان، انجام همه اعمال صالح است، نه تنها قناعت به يک يا چند عمل صالح، و به راستي اگر ايمان عميقا در جان انسان جاي گيرد، چنين آثاري را از خود ظاهر مي‏سازد.

ايمان تنها يک انديشه و اعتقاد در زواياي روح و فاقد هرگونه تاثير نيست، ايمان تمام وجود انسان را به رنگ خود درمي‏آورد.

ايمان همانند چراغ پرنوري است که درون اطاقي روشن شود نه تنها فضاي اطاق را نوراني مي‏کند، بلکه شعاع آن از تمام دريچه‏هاي اطاق به بيرون مي‏افتد، و هرکس از خارج بگذرد به خوبي مي‏فهمد آنجا چراغ پر نوري روشن است.

همين گونه وقتي چراغ ايمان در سراي در قلب انسان روشن شود نور آن از «زبان» و «چشم» و «گوش» و «دست و پاي انسان» منعکس مي‏شود، حرکات هر کدام از آنها نشان مي‏دهد نوري در قلب است که اشعه‏اش بيرون تافته.

به همين دليل در آيات قرآن غالبا «عمل صالح» همراه «ايمان» به عنوان «لازم و ملزوم» يکديگر آمده است، در آيه‏ي 97 سوره نحل مي‏خوانيم: من عمل صالحا من ذکر او انثي و هو مؤمن فلنحيينه حيوة طيبة: «هر فردي از مرد يا زن عمل صالحي انجام دهد در حالي که ايمان دارد ما او را با حيات پاکيزه‏اي زنده مي‏کنيم» و در آيه‏ي 100 سوره‏ي مؤمنون مي‏خوانيم: تاسف بدکاران بعد از جدائي از اين عالم در اين است که چرا عمل صالحي انجام نداده‏اند، و لذا با اصرار زياد تقاضاي بازگشت براي انجام عمل صالح مي‏کنند: رب ارجعون لعلي اعمل صالحا فيما ترکت.

و در آيه‏ي 51 سوره‏ي مؤمنون آمده است که خداوند به رسولانش دستور مي‏دهد «از طيبات تناول کنيد و عمل صالح بجا آوريد» «يا ايها الرسل کلوا من الطيبات و اعملوا صالحا».

و از آنجا که ايمان و اعمال صالح هرگز تداوم نمي‏يابد مگر اينکه حرکتي در اجتماع براي دعوت به سوي حق و شناخت و معرفت آن از يکسو، و دعوت به استقامت و صبر در طريق انجام اين دعوت از سوي ديگر صورت پذيرد، به دنبال اين دو اصل، به دو اصل ديگر اشاره مي‏فرمايد که در حقيقت ضامن اجراي دو اصل اساسي «ايمان» و «عمل صالح» است.

اصل سوم

در اصل سوم به مسأله‏ي «تواصي به حق» يعني دعوت همگاني و عمومي به سوي حق اشاره مي‏کند، تا همگان حق را از باطل به خوبي بشناسند و هرگز آن را فراموش نکنند در مسير زندگي از آن منحرف نگردند.

«تواصوا» از ماده «تواصي» همانگونه که راغب در مفردات آورده به معني آن است که بعضي بعض ديگر را سفارش کنند

و «حق» به معني «واقعيت» يا «مطابقت با واقعيت» است، در کتاب «وجوه قرآن» دوازده معني و مورد استعمال براي اين کلمه در قرآن مجيد ذکر شده است، مانند خدا، قرآن اسلام، توحيد، عدل، صدق، آشکار بودن،

واجب بودن و مانند اينها، ولي همه‏ي آنها به ريشه‏اي که در بالا گفتيم باز مي‏گردد.

به هر حال جمله‏ي «تواصوا بالحق» معني بسيار وسيعي دارد که هم «امر به معروف و نهي از منکر» را شامل مي‏شود، و هم «تعليم و ارشاد جاهل» و «تنبيه غافل» و «تشويق» و «تبليغ» ايمان و عمل صالح را.

بديهي است کساني که يکديگر را به حق سفارش مي‏کنند، خود بايد طرفدار حق و عامل به آن باشند.

اصل چهارم

در اصل چهارم مسأله‏ي شکيبائي و «صبر» و استقامت و سفارش کردن يکديگر به آن مطرح است، چرا که بعد از مسأله شناخت و آگاهي، هرکس در مسير عمل در هر گام با موانعي روبرو است اگر استقامت و صبر نداشته باشد هرگز نمي‏تواند احقاق حق کند، و عمل صالحي انجام دهد و يا ايمان خود را حفظ کند.

آري احقاق حق، و اجراي حق، و اداي حق در جامعه جز با يک حرکت و تصميم‏گيري عمومي و استقامت و ايستادگي در برابر موانع ممکن نيست.

«صبر» در اينجا نيز معني وسيع و گسترده‏اي دارد که هم صبر بر اطاعت را شامل مي‏شود، و هم صبر در برابر انگيزه‏هاي معصيت، و هم صبر در برابر مصائب و حوادث ناگوار، و از دست دادن نيروها و سرمايه‏ها و ثمرات.

با توجه به آنچه در بالا در مورد اين اصول چهارگانه که به حق جامعترين برنامه‏ي حيات و سعادت انسانها است گفته شد روشن مي‏شود که چرا در روايات آمده است که «وقتي اصحاب و ياران پيغمبر اکرم صلي اللَّه عليه و آله به يکديگر مي‏رسيدند پيش از آنکه از هم جدا شوند سوره‏ي «والعصر» را مي‏خواندند، و محتواي بزرگ اين سوره کوچک را يادآور مي‏شدند، سپس با يکديگر خداحافظي کرده به سراغ کار خود مي‏رفتند».

و به راستي اگر مسلمانان امروز همين اصول چهارگانه را در زندگي فردي و اجتماعي خود اجرا کنند مشکلات و نابسامانيهاي آنها حل مي‏شود، عقب‏ماندگيها جبران مي‏گردد، و ضعفها و شکستها به پيروزي مبدل مي‏شود، و شر اشرار جهان از آنها قطع مي‏گردد.

 پایان

منبع : تفسير نمونه مرجع عالیقدر اسلام  آیت الله مكارم شیرازى