انسان های منافق

 ( قسمت دوم )

سوره البقره  آیات  8 الی 20

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ* وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنِينَ «8» يُخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ ما يَخْدَعُونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما يَشْعُرُونَ «9» فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ بِما کانُوا يَکْذِبُونَ «10» وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ قالُوا إِنَّما نَحْنُ مُصْلِحُونَ «11» أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لکِنْ لا يَشْعُرُونَ «12» وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا کَما آمَنَ النَّاسُ قالُوا أَ نُؤْمِنُ کَما آمَنَ السُّفَهاءُ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهاءُ وَ لکِنْ لا يَعْلَمُونَ  «13» وَ إِذا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلى شَياطِينِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ «14» اللَّهُ يَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ يَمُدُّهُمْ فِي طُغْيانِهِمْ يَعْمَهُونَ «15» أُولئِکَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدى فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ وَ ما کانُوا مُهْتَدِينَ «16» مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ ناراً فَلَمَّا أَضاءَتْ ما حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِي ظُلُماتٍ لا يُبْصِرُونَ  «17» صُمٌّ بُکْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَرْجِعُونَ «18» أَوْ کَصَيِّبٍ مِنَ السَّماءِ فِيهِ ظُلُماتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ يَجْعَلُونَ أَصابِعَهُمْ فِي آذانِهِمْ مِنَ الصَّواعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَ اللَّهُ  مُحِيطٌ بِالْکافِرِينَ «19» يَکادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ أَبْصارَهُمْ کُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِيهِ وَ إِذا أَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قامُوا وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ  وَ أَبْصارِهِمْ إِنَّ اللَّهَ عَلى کُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ «20»

ترجمه :

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر * گروهي از مردم کساني هستند که مي‏گويند: «به خدا و روز رستاخيز ايمان آورده‏ايم.» در حالي که ايمان ندارند.  * مي‏خواهند خدا و مؤمنان را فريب دهند؛ در حالي که جز خودشان را فريب نمي‏دهند؛ (اما) نمي‏فهمند. * در دلهاي آنان يک نوع بيماري است؛ خداوند بر بيماري آنان افزوده؛ و به خاطر دروغهايي که مي گفتند، عذاب دردناکي در انتظار آنهاست.  * و هنگامي که به آنان گفته شود: «در زمين فساد نکنيد» مي‏گويند: «ما فقط اصلاح‏کننده‏ايم».  * آگاه باشيد! اينها همان مفسدانند؛ ولي نمي‏فهمند.  * و هنگامي که به آنان گفته شود: «همانند (ساير) مردم ايمان بياوريد.» مي‏گويند: «آيا همچون ابلهان ايمان بياوريم؟!» بدانيد اينها همان ابلهانند ولي نمي‏دانند.  * و هنگامي که افراد باايمان را ملاقات مي‏کنند، مي‏گويند: «ما ايمان آورده‏ايم.» (ولي) هنگامي که با شيطان هاي خود خلوت مي‏کنند، مي‏گويند: «ما با شماييم؛ ما فقط (آنها را) مسخره مي‏کنيم.»  * خداوند آنان را استهزا مي‏کند؛ و آنها را در طغيانشان نگه مي‏دارد، تا سرگردان شوند. * آنان کساني هستند که «هدايت‏» را به «گمراهي‏» فروخته‏اند؛ و (اين) تجارت آنها سودي نداده؛ و هدايت نيافته‏اند.  * آنان (=منافقان) همانند کسي هستند که آتشي افروخته (تا در بيابان تاريک، راه خود را پيدا کند)، ولي هنگامي که آتش اطراف او را روشن ساخت، خداوند (طوفاني مي‏فرستد و) آن را خاموش مي‏کند؛ و در تاريکيهاي وحشتناکي که چشم کار نمي‏کند، آنها را رها مي‏سازد.  * آنها کران، گنگها و کورانند؛ لذا (از راه خطا) بازنمي‏گردند.  * يا همچون باراني از آسمان، که در شب تاريک همراه با رعد و برق و صاعقه (بر سر رهگذران) ببارد. آنها از ترس مرگ، انگشتانشان را در گوشهاي خود مي‏گذارند؛ تا صداي صاعقه را نشنوند. و خداوند به کافران احاطه دارد (و در قبضه ي قدرت او هستند).  * (روشنائي خيره کننده ي) برق، نزديک است چشمانشان را بربايد. هر زمان که (برق جستن مي‏کند، و صفحه ي بيابان را) براي آنها روشن مي‏سازد، (چند گامي) در پرتو آن راه مي‏روند؛ و چون خاموش مي‏شود، توقف مي‏کنند. و اگر خدا بخواهد، گوش و چشم آنها را از بين مي‏برد؛ چرا که خداوند بر هر چيز تواناست.

وسعت معني نفاق

گرچه نفاق به مفهوم خاصش، صفت افراد بي‏ايماني است که ظاهراً در صف مسلمانانند، اما باطناً دل در گرو کفر دارند، ولي نفاق معني وسيعي دارد که هرگونه دوگانگي ظاهر و باطن، گفتار و عمل را شامل مي‏شود هر چند در افراد مؤمن باشد که ما از آن به عنوان «رگه‏هاي نفاق» نام مي‏بريم.

مثلا در حديثي مي‏خوانيم: ثلاث من کن فيه کان منافقاً و ان صام و صلي و زعم انه مسلم، من اذا ائتمن خان، و اذا حدث کذب، و اذا وعد اخلف: «سه صفت است در هرکس باشد منافق است هر چند روزه بگيرد و نماز بخواند و خود را مسلمان بداند: کسي که در امانت خيانت مي‏کند، و کسي که به هنگام سخن گفتن دروغ مي‏گويد، و کسي که وعده مي‏دهد و خلف وعده مي‏کند».

مسلماً اين گونه افراد منافق به معني خاص نيستند، ولي رگه‏هائي از نفاق در وجود آنها هست، مخصوصاً درباره‏ي رياکاران از امام صادق عليه‏السلام مي‏خوانيم که فرمود: الرياء شجرة لا تثمر الا الشرک الخفي، و اصلها النفاق!:«ريا و ظاهرسازي، درخت (شوم و تلخي) است که ميوه‏اي جز شرک خفي ندارد و اصل و ريشه آن نفاق است».  در اينجا توجه شما را به سخني از امير مؤمنان علي عليه‏السلام درباره‏ي منافقان جلب مي‏کنيم:

«اي بندگانخدا شما را به تقوا و پرهيزکاري سفارش مي‏کنم، و از منافقان برحذر مي‏دارم، زيرا آنها گمراه و گمراه کننده‏اند، خطاکار و به خطا اندازند، به رنگهاي گوناگون درمي‏آيند، به قيافه و زبانهاي متعدد خودنمائي مي‏کنند از هر وسيله‏اي براي فريفتن و درهم شکستن شما استفاده مي‏کنند، و در هر کمينگاهي به کمين شما مي‏نشينند، بد باطن و خوش‏ظاهرند، و در نهان براي فريب مردم گام برمي‏دارند، از بيراهه‏ها حرکت مي‏کنند، و گفتارشان به ظاهر شفا بخش، اما کردارشان دردي است درمان‏ناپذير، به رفاه و آسايش مردم حسد مي‏ورزند و (اگر به کسي) بلائي وارد شود خوشحالند، اميدواران را مأيوس مي‏کنند، و در هر راهي کشته‏اي دارند، در هر دلي راهي و در هر مصيبتي اشک ساختگي مي‏ريزند، مدح و تمجيد را به يکديگر قرض مي‏دهند و انتظار پاداش و جزا مي‏کشند، اگر چيزي بخواهند اصرار مي‏ورزند، و اگر ملامت کنند پرده‏دري مي‏نمايند».

کارشکنيهاي منافقان

 نه تنها براي اسلام که براي هر آئين انقلابي و پيشرو، منافقان خطرناکترين گروهند، آنها در لابلاي صفوف مسلمانان نفوذ مي‏کنند و از هر فرصتي برايکارشکني استفاده مي‏نمايند.

گاهي مؤمنان راستين را که با اخلاص تمام، سرمايه‏ي مختصري را در راه خدا انفاق مي‏کردند مورد استهزاء قرار مي‏دادند، چنانکه قرآن مي‏گويد: الذين يلمزون المطوعين من المؤمنين في الصدقات و الذين لا يجدون الا جهدهم فيسخرون منهم سخر اللَّه منهم و لهم عذاب اليم: «آنها که مؤمنان با اخلاص را به خاطر انفاقهاي (کوچک اما بي‏ريا) مسخره مي‏کنند، خداوند آنها را استهزا مي‏کند و عذاب دردناکي در انتظارشان است (توبه- 79).

و گاهي در انجمنهاي سري خود تصميم مي‏گرفتند، کمکهاي مالي خود را از ياران رسولخدا صلي اللَّه عليه و آله و سلم به کلي قطع کنند، تا از اطراف او پراکنده شوند، چنانکه در سوره‏ي منافقان آمده است : هم الذين يقولون لا تنفقوا علي من عند رسول‏اللَّه حتي ينفضوا و للَّه خزائن السماوات و الارض ولکن المنافقين لا يفقهون: «آنها مي‏گويند کمکهاي مالي خود را از کساني که نزد پيامبرند قطع کنيد تا از پيرامون او پراکنده شوند، بدانيد خزائن آسمان و زمين از آنخدا است، ولي منافقان نمي‏دانند» (سوره منافقون آيه‏ي 7).

گاهي تصميم مي‏گرفتند که پس از بازگشت از جنگ به مدينه، دست به دست هم بدهند و با استفاده‏ي از يک فرصت مناسب، مؤمنان را از مدينه بيرون کنند و مي‏گفتند: لئن رجعنا الي المدينة ليخرجن الاعز منها الاذل:«اگر به مدينه بازگرديم، عزيزان، ذليلان را بيرون خواهند کرد»! (منافقون- 8).

و زماني هم به بهانه‏هاي مختلف از قبيل جمع‏آوري محصولهاي کشاورزي از شرکت در برنامه‏هاي جهاد، خودداري کرده و در شديدترين لحظات، پيامبر صلي اللَّه عليه و آلهرا تنها مي‏گذاشتند، و در عين حال وحشت داشتند که پرده از رازشان برداشته شود و رسوا گردند.

به خاطر همين موضع‏گيريهاي بسيار خصمانه، در آيات زيادي از قرآن، آماج شديدترين حملات قرار گرفتند، و يک سوره در قرآن به نام سوره «منافقون» پيرامون وضع آنها نازل شده است. در سوره‏هاي توبه، حشر و بعضي ديگر از سوره‏هاي قرآن نيز مورد نکوهش فراوان قرار گرفته‏اند، از جمله سيزده آيه از آيات همين سوره بقره از صفات آنها و عواقب شومشان سخن مي‏گويد.

مي‏خواهند خدا و مؤمنان را فريب بدهند (ولي) جز خودشان را فريب نمي‏دهند (اما) نمي‏فهمند.

آنها اين عمل را يکنوع زرنگي و به اصطلاح تاکتيک جالب، حساب مي‏کنند: «آنها با اين عمل مي‏خواهند خدا و مؤمنان را بفريبند»(يخادعون اللَّه والذين آمنوا).

«در حالي که تنها خودشان را فريب مي‏دهند اما نمي‏فهمند» (و ما يخدعون الا انفسهم و ما يشعرون).

آنها با انحراف از راه صحيح و صراط مستقيم، عمري را در بيراهه مي‏گذرانند تمام نيروها و امکانات خود را بر باد مي‏دهند و جز ناکامي و شکست و بدنامي و عذاب الهي بهره‏اي نمي‏گيرند.

فريب دادن وجدان.  مشکل بزرگي که مسلمانان در ارتباط با منافقان داشتند اين است که از يکسو مأمور بودند هرکس اظهار اسلام مي‏کند با آغوش باز از او استقبال کنند، و از تفتيش عقائد در مورد اشخاص خودداري نمايند، از سوي ديگر بايد مراقب توطئه‏هاي منافقان باشند، منافقاني که با قيافه حق بجانب و بنام يک فرد مسلمان، گفتارشان مورد قبول افراد واقع مي‏شد، در حالي که در باطن، سد راه اسلام و از دشمنان قسم خورده بودند.

اين گروه با پيش گرفتن اين راه فکر مي‏کردند مي‏توانند خداوند و مؤمنان را براي هميشه فريب دهند، در حالي که بدون توجه خود را فريب مي‏دادند.  تعبير به يخادعون اللَّه والذين آمنوا(با توجه به معني مخادعه که به معني نيرنگ و خدعه از دو طرف است) مفهوم دقيقي را ترسيم مي‏کند و آن اينکه آنها از يکسو بر اثر کوردلي، اعتقاد داشتند که پيامبر اسلام صلي اللَّه عليه و آلهيک خدعه‏گر است که براي حکومت بر مردم، دين و نبوت را مطرح ساخته، و افراد ساده‏لوح نيز اطراف او جمع شده‏اند، لذا بايد در مقابل او به خدعه برخاست!، بنابراين از يکسو کار اين منافقين، خدعه و نيرنگ بود و از سوئي ديگر درباره‏ي پيامبر بزرگ خدا نيز چنين اعتقاد غلطي داشتند.

اما جمله بعد (و ما يخدعون الا انفسهم و ما يشعرون) هر دو پندار آنها را درهممي‏کوبد، از يکسو اثبات مي‏کند که تنها خدعه و نيرنگ از جانب خود آنها است و از سوي ديگر مي‏گويد اين خدعه و نيرنگ نيز به خودشان بازمي‏گردد و نمي‏فهمند، چرا که سرمايه‏هاي اصيلي را که خداوند براي نيل به سعادت در وجودشان آفريده، در مسير خدعه و فريب و نيرنگ بر باد مي‏دهند و دست خالي از هر خير و نيکي، با کوله‏باري از گناه، از دنيا مي‏روند.

البته هيچکس خدا را نمي‏تواند فريب بدهد، چرا که او با خبر از آشکار و نهان است، بنابراين تعبير به «يخادعون اللَّه»يا از اين نظر است که خدعه و نيرنگ با پيامبر و مؤمنان، همچون خدعه و نيرنگ با خدا است، (در موارد ديگري از قرآن نيز ديده مي‏شود که خداوندبراي تعظيم پيامبر و مؤمنان خود را در صف آنها قرار مي‏دهد).  و يا اينکه بر اثر عدم شناخت صفات خدا با افکار کوتاه و ناقص خود به راستي فکر مي‏کردند ممکن است چيزي از خدا پنهان بماند و نظير آن نيز در بعضي ديگر از آيات قرآن ديده مي‏شود.

به هر حال، آيه‏ي فوق، اشاره روشني به مسأله فريب وجدان دارد و اينکه بسيار مي‏شود که انسان منحرف و آلوده، براي رهائي از سرزنش و مجازات وجدان در برابر اعمال زشت و انحرافي دست به فريب وجدان خويش ميزند، و کم کم براي خود اين باور را به وجود مي‏آورد که اين عمل من نه تنها زشت و انحرافي نيست بلکه اصلاح است و مبارزه‏ي با فساد (انما نحن مصلحون)تا با فريب وجدان، آسوده خاطر به اعمال خلاف خود ادامه دهد.

مي‏گويند يکي از سران آمريکا در پاسخ اينکه چرا دستور داده است دو شهر بزرگ ژاپن (هيروشيما، و ناکازاکي) را بمباران اتمي کنند و حدود 200 هزار نفر کودک و پير و جوان را نابود يا ناقص سازند؟ گفته بود:  ما به خاطر صلح اين دستور را داده‏ايم ! که اگر اين کار را نمي‏کرديم جنگطولاني‏تر مي‏شد و مي‏بايست بيش از اين مي‏کشتيم!!

آري منافقان عصر ما نيز براي فريب مردم يا فريب وجدان خود از اين گفته‏ها و از آن کارها، بسيار دارند، در حالي که در برابر ادامه جنگ يا بمباران اتمي شهرهاي بي‏دفاع، راه سوم روشني نيز وجود داشت و آن اينکه دست از تجاوزگري بردارند و ملتها را با سرمايه‏هاي کشورشان آزاد بگذارند.

بنابراين نفاق در حقيقت وسيله‏اي است براي فريب وجدان، و چه دردناک است که انسان، اين واعظ دروني، اين پليس هميشه بيدار و اين نماينده الهي را در درون خود، خفه کند، و يا آنچنان پرده بر روي آن بيفکند که صدايش به گوش نرسد.

در دلهاي آنها يکنوع بيماري است، خداوند بر بيماري آنها مي‏افزايد و عذاب دردناکي به خاطر دروغهائي که مي‏گويند در انتظار آنهاست.

سپس قرآن در آيه‏ي بعد به اين واقعيت اشاره مي‏کند که نفاق در واقع يکنوع بيماري است، انسان سالم يک چهره بيشتر ندارد، هماهنگي کامل در ميان روح و جسم او حکمفرما است، چرا که ظاهر و باطن و روح و جسم همه مکمل يکديگرند اگر مؤمن است، تمام وجود او فرياد ايمان مي‏کشد و اگر منحرف شود باز هم ظاهر و باطن او نشان دهنده انحراف است، اين دوگانگي جسم و روح درد تازه و بيماري اضافي است، اين يکنوع تضاد و ناهماهنگي و از هم گسستگي است که حاکم بر وجود انسان مي‏شود.  مي‏گويد: «در دلهاي آنها بيماري خاصي است»(في قلوبهم مرض).

اما از آنجا که در نظام آفرينش، هرکس در مسيري قرار گرفت و وسائل آن را فراهم ساخت در همان مسير، رو به جلو مي‏رود، و يا به تعبير ديگر تراکم اعمال و افکار انسان در يک مسير آن را پررنگتر و راسختر مي‏سازد، قرآن اضافه مي‏کند: «خداوند هم بر بيماري آنها مي‏افزايد» (فزادهم اللَّه مرضاً).

و از آنجا که سرمايه‏ي اصلي منافقان، دروغ است و تا بتوانند، تناقضها را که در زندگيشان ديده مي‏شود با آن توجيه کنند، در پايان آيه مي‏فرمايد: «براي آنها عذاب اليمي است بخاطر دروغ‏هائي که مي‏گفتند» (و لهم عذاب اليم بما کانوا يکذبون).

و هنگامي که به آنها گفته شود در زمين فساد نکنيد مي‏گويند ما فقط اصلاح کننده‏ايم.

سپس به ويژگيهاي آنها اشاره مي‏کند که نخستين آنها داعيه اصلاح‏طلبي است در حالي که مفسد واقعي همانها هستند: «هنگامي که به آنها گفته شود در روي زمين فساد نکنيد مي‏گويند ما فقط اصلاح کننده‏ايم»!(و اذا قيل لهم لا تفسدوا في الارض قالوا انما نحن مصلحون) .  ما برنامه‏اي جز اصلاح در تمام زندگي خود نداشته و نداريم!

آگاه باشيد اينها همان مفسدانند ولي نمي‏فهمند.

قرآن در آيه‏ي بعد مي‏گويد: «بدانيد اينها همان مفسدانند و برنامه‏اي جز فساد ندارند ولي خودشان هم نمي‏فهمند»!(الا انهم هم المفسدون ولکن لا يشعرون).  بلکه اصرار و پافشاري آنها در راه نفاق و خو گرفتن با اين برنامه‏هاي زشت و ننگين سبب شده که تدريجاً گمان کنند اين برنامه‏ها مفيد و سازنده و اصلاح‏طلبانه است، و همانگونه که سابقاً نيز اشاره کرديم گناه اگر از حد بگذرد، حس تشخيص را از انسان مي‏گيرد، بلکه تشخيص او را واژگونه مي‏کند، و ناپاکي و آلودگي به صورت طبيعت ثانوي او درمي‏آيد.

( ادامه دارد )

منبع : تفسير نمونه مرجع عالیقدر اسلام  آیت اللهمكارم شیرازى