قسم به انجير و زيتون و طور سينين‏و شهر مکه « که ما انسان را در بهترين صورت و نظام آفريديم»

سوره التین آیات 1 الی 8

( بخش دوم )

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ

 وَ التِّينِ وَ الزَّيْتُونِ * وَ طُورِ سِينِينَ * وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ * لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ * ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلِينَ * إِلاَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ * فَما يُکَذِّبُکَ بَعْدُ بِالدِّينِ * أَ لَيْسَ اللَّهُ بِأَحْکَمِ الْحاکِمِينَ *

ترجمه :

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

قسم به انجير و زيتون (يا: قسم به سرزمين شام و بيت المقدس)، * و سوگند به «طور سينين‏»، * و قسم به اين شهر امن ( مکه)، * که ما انسان را در بهترين صورت و نظام آفريديم، * سپس او را به پايين‏ترين مرحله بازگردانديم، * مگر کساني که ايمان آورده و اعمال صالح انجام داده‏اند که براي آنها پاداشي تمام‏نشدني است! * پس چه چيز سبب مي‏شود که بعد از اين همه (دلايل روشن) روز جزا را انکار کني؟! * آيا خداوند بهترين حکم‏کنندگان نيست؟!

تفسیر نمونه :

قسم به انجير و زيتون (يا قسم به سرزمين شام و بيت المقدس(.

ما انسان را در بهترين صورت آفريديم

در آغاز اين سوره نيز به چهار سوگند پر معني برخورد مي‏کنيم که مقدمه براي بيان معني پر اهميتي است.  مي‏فرمايد: «قسم به تين، و زيتون»(والتين والزيتون(.

«تين» در لغت به معني «انجير» و «زيتون» همان زيتون معروف است ماده روغني مفيدي از آن مي‏گيرند.  در اينکه آيا منظور سوگند به همين دو ميوه معروف است يا چيز ديگر؟ مفسران سخنان گوناگوني دارند.  در حالي که بعضي آن را اشاره به همان دو ميوه معروف مي‏دانند که خواص غذائي و درماني فوق‏العاده زيادي دارد، بعضي ديگر معتقدند که منظور از آن، دو کوهي است که شهر «دمشق» و «بيت المقدس» بر آنها قرار گرفته، چرا که اين دو محل سرزمين قيام بسياري از انبياء و پيامبران بزرگ خدا است، و اين دو قسم با سوگندهاي سوم و چهارم که از سرزمينهاي مقدسي ياد مي‏کند هماهنگ است.  بعضي نيز گفته‏اند نامگذاري اين دو کوه بنام «تين» و «زيتون» به خاطر اين است که بر يکي از آنها درختان انجير مي‏رويد، و بر ديگري درختان زيتون.  بعضي نيز «تين» را اشاره به دوران آدم دانسته‏اند، چرا که لباسي که آدم و حوا در بهشت پوشيدند از برگ درختان انجير بود، و زيتون را اشاره به دوران نوح مي‏دانند، زيرا در آخرين مراحل طوفان نوح کبوتري را رها کرد تا درباره‏ي پيدا شدن خشکي از زير آب جستجو کند او با شاخه زيتوني بازگشت، و نوح فهميد که طوفان پايان گرفته و خشکي از زير آب ظاهر شده است (لذا شاخه زيتون رمز صلح و امنيت است(.  بعضي نيز «تين» را اشاره به مسجد نوح که بر کوه جودي بنا شد مي‏دانندو زيتون را اشاره به بيت‏المقدس.

ولي ظاهر آيه در بدو نظر همان دو ميوه معروف است، اما با توجه به سوگندهاي بعد مناسب دو کوه يا دو مرکز مقدس و مورد احترام مي‏باشد.  لذا در حديثي از پيغمبر اکرم صلي اللَّه عليه و آلهمي‏خوانيم که خداوند از ميان شهرها چهار شهر را برگزيد، و درباره‏ي آنها فرمود: والتين والزيتون و طور سينين و هذا البلد الامين: «تين»مدينه است و«زيتون»بيت‏المقدس و«طور سينين»کوفه و«هذا البلد الامين»مکه است».

اين نکته نيز قابل دقت است که واژه «تين» در قرآن مجيد تنها در اينجا ذکر شده، در حالي که کلمه‏ي «زيتون» شش بار صريحا در قرآن مجيد آمده، و يک بار هم به صورت اشاره، در آنجا که مي‏فرمايد و شجرة تخرج من طور سيناء تنبت بالدهن و صبغ للاکلين«و درختي که از طور سينا مي‏رويد و از آن روغن و نانخورش براي خورندگان فراهم مي‏گردد» (مؤمنون- 20(.   و هرگاه اين دو قسم (تين و زيتون) را بر معني ابتدائي آنها حمل کنيم يعني انجير و زيتون معروف، باز سوگند پر معنائي است زيرا: «انجير» داراي ارزش غذائي فراواني است و لقمه‏اي است مغذي و مقوي براي هر سن و سال و خالي از پوست و هسته و زوائد.

 غذاشناسان مي‏گويند:  از انجير مي‏توان بعنوان قند طبيعي جهت کودکان استفاده نمود، ورزشکاران و آنها که گرفتار ضعف و پيري‏اند مي‏توانند از انجير براي تغذيه خود استفاده کنند.  مي‏گويند «افلاطون» به قدري انجير را دوست مي‏داشت که بعضي آن را دوست فيلسوفان ناميده‏اند، و «سقراط» انجير را جذب کننده مواد نافع و دفعکننده مضار مي‏دانسته.  «جالينوس» رژيم مخصوصي از انجير براي پهلوانان تنظيم کرده بود، به پهلوانان روم و يونان قديم نيز انجير داده مي‏شد.

دانشمندان غذاشناس مي‏گويند انجير سرشار است از ويتامين‏هاي مختلف و قند، و در بسياري از بيماريها از آن به عنوان يک دارو مي‏توان استفاده کرد، مخصوصا هرگاه انجير و عسل را به طور مساوي مخلوط کنند براي زخم معده بسيار مفيد است، خوردن انجير خشک فکر را تقويت مي‏کند، خلاصه به علت وجود عناصر معدني در انجير که سبب تعادل قواي بدن و خون مي‏گردد انجير را غذاي هر سن و شرائطي معرفي کرده‏اند.

در حديثي از امام علي بن موسي الرضا عليه‏السلام آمده است : التين يذهب بالبخر و يشد الفم و العظم، و ينبت الشعر، و يذهب بالداء و لا يحتاج معه الي دواء و قال عليه‏السلام: التين اشبه شي‏ء بنبات الجنة:«انجير بوي دهان را مي‏برد، لثه‏ها و استخوانها را محکم مي‏کند، مو را مي‏روياند درد را برطرف مي‏سازد، و با وجود آن نياز به دارو نيست، و نيز فرمود انجير شبيه‏ترين اشياء به ميوه بهشتي است.

و اما درباره‏ي «زيتون» غذاشناسان و دانشمندان بزرگي که ساليان دراز از عمر خود را در راه مطالعه خواص گوناگون ميوه‏ها صرف کرده‏اند براي زيتون و روغن آن اهميت فوق‏العاده‏اي قائلند، و معتقدند کساني که مي‏خواهند همواره سالم باشند بايد از اين اکسير حياتي استفاده کند.  روغن زيتون دوست صميمي کبد آدمي، و براي رفع عوارض کليه‏هاو سنگهاي صفراوي، و قولنج‏هاي کليوي، و کبدي، و رفع يبوست بسيار مؤثر است.  به همين دليل از درخت زيتون به عنوان «شجره مبارکه» در قرآن مجيد ياد شده است.  روغن زيتون نيز سرشار از انواع ويتامينها است و داراي فسفر و گوگرد و کلسيوم و آهن و پتاسيوم و منگنز است.  مرهمهائي را که از روغن زيتون و سير تهيه مي‏شود براي انواع دردهاي رماتيسمي مفيد دانسته‏اند، سنگهاي کيسه صفرا وسيله خوردن روغن زيتون از بين مي‏روند.

در خبري از اميرمؤمنان علي عليه‏السلام مي‏خوانيم: ما افقر بيت ياتدمون بالخل و الزيت و ذلک ادام الانبياء:«خانه‏اي که در آن از سر که و روغن زيتون به عنوان نان خورش استفاده مي‏کنند هرگز خالي از طعام نمي‏شود، و اين غذاي پيامبران است.

و در حديثي از امام علي بن موسي الرضا عليه‏السلام آمده است: نعم الطعام الزيت: يطيب النکهة، و يذهب بالبلغم، و يصفي اللون، و يشد العصب، و يذهب بالوصب، و يطفي‏ء الغضب: «روغن زيتون غذاي خوبي است، دهان را خوشبو، و بلغم را برطرف مي‏سازد، رنگ صورت را صفا و طراوت مي‏بخشد، اعصاب را تقويت کرده، بيماري و درد و ضعف را از ميان مي‏برد و آتش خشم را فرومي‏نشاند».

اين بحث را با حديثي از پيغمبر اکرم صلي اللَّه عليه و آلهپايان مي‏دهيم، فرمود:  کلوا الزيت و ادهنوا به فانه من شجرة مبارکة:«روغن زيتون را بخوريد و بدن را با آن چرب کنيد که از درخت مبارکي است.

و سوگند به «طور سينين»

. «و سوگند به طور سينين» (و طور سينين).

منظور از «طور سينين»ظاهرا همان «طور سيناء» است که مفسران آن را اشاره به کوه «طور» معروف که در صحراي سيناء است دانسته‏اند، و در آنجا درختان پربار زيتون وجود دارد.  «سينا» را به معني کوه پربرکت، يا پردرخت، يا زيبا، مي‏دانند، و همان کوهي است که موسي به هنگام مناجات به آنجا مي‏رفت.  بعضي نيز آن را کوهي در نزديک کوفه و سرزمين نجف دانسته‏اند. بعضي تصريح کرده‏اند که «سينين» و «سيناء» يکي است و معناي آن پر برکت است.

و قسم به اين«شهر أمن» (مکه).

«و سوگند به اين شهر امن و امان» (و هذا البلد الامين).

و اما «هذا البلد الامين»مسلما اشاره به سرزمين مکه است سرزميني که حتي در عصر جاهليت به عنوان منطقه‏ي أمن و حرم خدا شمرده مي‏شد، و کسي در آنجا حق تعرض به ديگري نداشت، حتي مجرمان و قاتلان وقتي به آنسرزمين مي‏رسيدند در امنيت بودند.  اين سرزمين در اسلام اهميت فوق‏العاده‏اي دارد، حيوانات و درختان و پرندگان او، تا چه رسد به انسانها، از امنيت خاصي بايد در آنجا برخوردار باشند.

که ما انسان را در بهترين صورت و نظام آفريده‏ايم.

بعد از ذکر اين قسمهاي پر محتواي چهارگانه به جواب قسم پرداخته چنين مي‏فرمايد: «مسلما ما انسان را در بهترين شکل و نظام آفريديم» (لقد خلقنا الانسان في احسن تقويم).

«تقويم»به معني درآوردن چيزي به صورت مناسب، و نظام معتدل و کيفيت شايسته است، و گستردگي مفهوم آن اشاره به اين است که خداوند انسان را از هر نظر موزون و شايسته آفريد، هم از نظر جسمي، و هم از نظر روحي و عقلي، چرا که هرگونه استعدادي را در وجود او قرار داده، و او را براي پيمودن قوس صعودي بسيار عظيمي آماده ساخته، و با اينکه انسان «جرم صغيري» است، «عالم کبير» را در او جا داده و آنقدر شايستگيها به او بخشيده که لايق خلعت و لقد کرمنا بني‏آدم«ما فرزندان آدم را کرامت و عظمت بخشيديم (سوره‏ي اسراء آيه‏ي 70) شده است همان انساني که بعد از اتمام خلقتش مي‏فرمايد: فتبارک اللَّه احسن الخالقين«پس بزرگ و پربرکت استخدائي که بهترين خلق کنندگان است»!

سپس او را به پائين‏ترين مرحله باز گردانديم.

ولي همين انسان با تمام اين امتيازات اگر از مسير حق منحرف گردد چنان سقوط مي‏کند که به «اسفل السافلين»کشيده مي‏شود، لذا در آيه‏ي بعد مي‏فرمايد «سپس ما او را بپائين‏ترين مراحل باز گردانديم»(ثم رددناه اسفل سافلين).مي‏گويند هميشه در کنار کوههاي بلند دره‏هاي بسيار عميق وجود دارد، و در برابر آن قوس صعودي تکامل انسان، قوس نزولي وحشتناکي ديده مي‏شود، چرا چنين نباشد در حالي که موجودي است مملو از استعدادهاي سرشار که اگر در طريق صلاح از آن استفاده کند بر بالاترين قله‏ي افتخار قرار مي‏گيرد، و اگر اين همه هوش و استعداد را در طريق فساد به کار اندازد بزرگترين مفسده را مي‏آفريند و طبيعي است که به «اسفل السافلين»کشيده شود.

مگر کساني که ايمان آورده‏اند و اعمال صالح انجام داده‏اند که براي آنها پاداشي است قطع ناشدني!

ولي در آيه‏ي بعد مي‏افزايد: «مگر کساني که ايمان آورده‏اند و اعمال صالح انجام داده‏اند که براي آنها پاداشي است قطع نشدني» (الا الذين آمنوا و عملوا الصالحات فلهم اجر غير ممنون). «ممنون» از ماده «من» در اينجا به معني قطع يا نقص است، بنابراين «غير ممنون»اشاره به پاداشي دائمي و خالي از هرگونه نقص است، و بعضي گفته‏اند منظور خالي از منت بودن است اما معني اول مناسبتر به نظر مي‏رسد.

پس چه چيز سبب مي‏شود که تو بعد از اين همه، روز جزا را تکذيب کني؟!

بعضي جمله‏ي ثم رددناه اسفل سافلين را به معني ضعف و ناتواني و کم‏هوشي فوق‏العاده دوران پيري تفسير کرده‏اند، ولي در اين صورت با استثناء آيه بعد سازگار نيست، بنابراين با توجه به مجموع آيات قبل و بعد همان تفسير اول درست به نظر مي‏رسد.  در آيه‏ي بعد اين انسان ناسپاس و بي‏اعتنا به دلائل و نشانه‏هاي معاد را مخاطب ساخته، مي‏گويد: «چه چيز سبب مي‏شود که تو بعد از اين همه دلائل روز جزا را تکذيب کني»؟! (فما يکذبک بعد بالدين). ساختمان وجود تو از يکسو، و ساختمان اين جهان پهناور از سوي ديگر، نشان مي‏دهد که زندگي چند روزه‏ي دنيا نمي‏تواند هدف نهائي آفرينش تو و اينعالم بزرگ باشد.  

اينها همه مقدمه‏اي است براي جهاني وسيعتر و کاملتر، و به تعبير قرآن «نشاه‏ي اولي» خود خبر از «نشاه‏ي اخري» مي‏دهد، چرا انسان متذکر نمي‏شود (و لقد علمتم النشاة الاولي فلولا تذکرون)(واقعه 62).  عالم گياهان پيوسته و در هر سال منظره‏ي مرگ و حيات مجدد را در برابر چشم انسان مجسم مي‏سازند، و آفرينشهاي پي در پي دوران جنيني هر کدام معاد و حيات مجددي محسوب مي‏شود با اينهمه چگونه اين انسان روز جزا را انکار مي‏کند؟

از آنچه گفتيم روشن مي‏شود که مخاطب در اين آيه نوع انسان است، و اين احتمال که «مخاطب شخص پيامبر اسلام صلي اللَّه عليه و آله باشد و منظور اين است که با وجود دلائل معاد چه کسي يا چه چيزي مي‏تواند تو را تکذيب کند» بعيد به نظر مي‏رسد. و نيز روشن شد که منظور از «دين» در اينجا آئين و شريعت نيست بلکه همان جزا و روز جزا است، آيه بعد نيز گواه بر اين معني است.

آيا خداوند بهترين حکم کنندگان نيست؟

چنانکه مي‏فرمايد: «آياخداوند بهترين حکم کنندگان و داوران نيست»؟!(اليس اللَّه باحکم الحاکمين). 

و اگر دين را به معني کل شريعت و آئين بگيريم معني اين آيه چنين مي‏شود: «آياخداوند احکام و فرمانهايش از همه حکيمانه‏تر و متقن‏تر نيست»؟ يا اينکه آفرينش پروردگار در مورد انسان از هر نظر آميخته با حکمت و علم و تدبير است.  ولي چنانکه گفتيم معني اول مناسبتر به نظر مي‏رسد.  در حديثي آمده است موقعي که پيغمبر اکرم صلي اللَّه عليه و آلهسوره «والتين» را تلاوت مي‏فرمود وقتي به آيه «اليس اللَّه باحکم الحاکمين»مي‏رسيد، مي‏فرمود: بلي و انا علي ذلک من الشاهدين:«آريخداوند احکم الحاکمين است و من بر اين امر گواهم».

منبع : تفسير نمونه مرجع عالیقدر اسلام  آیت اللهمكارم شیرازى

مطالب مرتبط :

مقایسه انسان با جهان پهناور

اعجاز علمی در قرآن

چند شگفتی از قرآن

علت قسم خوردن خداوند به انجیر و زیتون چیست؟