|
امام علی (ع) صدای عدالت انسانیت ( جلد 1 )
مؤلف : جورج سجعان جرداق
مترجم : عطامحمد سردارنيا
( قسمت چهارد هم )
فهرست مطالب :
حكومت مردم
*******
حكومت مردم
* در ترك مشورت خيري نيست.
* من از شما هستم، و در سود و زيان يكديگر شريكيم.
* با اكثريت ملت باشيد، كه دست خدا با جماعت است.
* قلوب ملت گنجينه فرمانروا است، كه هر چه از ظلم و ستم و يا عدل و داد در آن بگذارد، همان را باز خواهد يافت.
امام علي عليه السلام
* سخني گفت بسيار ساده و كوتاه امّا رسا، و بسيار پر مغز و عميق، چون نفس و عين حقيقت، گويي شراره اي از تابش خرد، و ندايي از روح است كه مي گويد: شگفتا! آيا خلافت، به دوستي و رفاقت و يا نزديكي و خويشاوندي متكي است؟!
به طوري كه گذشت، پيش از آنكه خلافت به دست فرزند ابوطالب عليه السلام برسد، مقدمات انتقال آن به صورت سلطنت و پادشاهي در خاندان بني اميه فراهم گرديده بود، و يا مي توان گفت كه اين تغيير وضع خلافت به سلطنت، در همان موقع صورت گرفته بود، چه حكام و فرمانداران و كارگزاران و وزراو كارچاق كنها، چنين عادت كرده بودند كه حكومت و فرمانداري را حق خود، و آن را متكي به شرايطي از قبيل حسب و نسب، و مقدار پول و رشوه اي بدانند كه در راه به دست آوردن و تثبيت آن مقام به مصرف مي رسانند. و نيز عادت كرده بودند كه به حقوق توده ملت چنان بنگرند كه گويي مقدرات آن بستگي به خواسته و اراده فرمانداران و حكام دارد، و بسته به اين است تا خواسته و اراده شخص ايشان از خير و شر چه اقتضا فرمايد! توده محروم و درمانده در نظر آنان جز پشتهايي كه بايستي براي تازيانه و شلاق زدن ايشان عريان شود و يا باركشي و حمالي نمايد، چيز ديگري نبود!
از اين گذشته، دوران خلافت عثمان فرصت مناسبي در اختيار اين قبيل فرمانداران كه غالب ايشان از خاندان بني اميه، و يا از ياران و همفكران آنها بودند قرار داد، تا در سراسر كشور، براي تحكيم اساس سلطنت بني اميه از طريق صرف مال و ثروتها، و رشوه دادن ها، و چانه زدن ها، و باز گذاردن دست متنفذان در جان و مال و مقدرات مردم، خريدن افسران و سپاه كار كشته و رزم ديده به پول نقد و يا دادن وعده و نويد به آنان، به فعاليت بپردازند؛ آنان را كه اميدي به ياريشان مي رود به خود نزديك، و كساني را كه كمك نخواهند داد از خود دور سازند.
بر اين اساس، دولتي جديد به دستياري و بنيان گذاري امويان، كه به گواهي تاريخ سيره و روش آنها در دوره حكومت اسلامي نيز چون دوران جاهليت بود، به وجود آمد... در چنين دوره اي، دوره نفوذ بني اميه، به غير از كساني كه مانع آنان در احتكار و استثمار و فرمانروايي نگرديدند، و كليدهاي بيت المال و خزانه ملت را در اختيار آنها گذاردند، و شمشير پادشاهي و قدرت را در دست ايشان نهادند، و ملت را نيز چون ساير چيزها دو دستي تقديم كردند و او را بنده و برده ايشان ساختند، ساير اشخاص معروف با نفوذ، از دستگاه رانده و خوار و زبون گرديدند.
ملت نيز به دو دسته تقسيم مي شد، دسته مؤمنين و هواداران نيكي و خير همگاني و منافع اجتماعي كه در چنين وضعي ياور و فرمانرواي عادل و دادگستر بودند اگر چه سيل آسا ايشان را غرق مال و ثروت نكند، و يك دسته از خدا و حقيقت برگشته كه به همراهي ساير همفكران خود در پي فرصت بودند كه حقيقت و حق پرستان پيروز گردند يا پادشاهي و سلطنت طلبان، تا در آن موقع آن فرصت طلبان با دسته اول كنار آيند و يا با دسته دوم موافقت نمايند !
خلافت به فرزند ابو طالب رسيد، در حالي كه دنيا در چنان وضعيتي بود، و رفتار و روش و انديشه مردم نيز چنان بود كه گفتيم؛ يا بايد به ياري خلافت و شخص امام كه پايه عدالت پروري و درجه علاقه او را به اجتماع مي دانستند برخيزند و مردانه در اين راه جان بازي كنند، يا با تمام قوا در تحكيم اساس سلطنت و پادشاهي خاندان بني اميه كه هدفي جز باز گردانيدن افتخارات جاهليت نداشتند، قيام نمايند، قيام نمايند، گرچه در اين راه بدبختيها دامنگير ملت گردد و خونها ريخته شود.
امّا او به اينكه خلافت به وي روي آورده بود، اعتنايي نداشت؛ در حالي كه در زمان دو خليفه نخستين (ابوبكر و عمر) عالي ترين حد كمك و ياري خود را در راه اداره امور مملكت دريغ نكرده بود، و از ارشاد و راهنمايي عثمان در دوره خلافتش چيزي مضايقه ننمود.
و از اينكه خلافت به جاي شخص خودش در عهده ايشان نهاده شده است، گله و شكايتي نكرد ( 1)، و هدفي جز اقامه حق و حقيقت نداشت. همه اينها دليل بر اين است كه علي عليه السلام بر اين سر نبود كه خلافت به او روي آورد يا از وي چهره بگرداند. و حتي در آنروز كه مردم ويرا به خلافت مي خواندند، به شهادت تاريخ و يا استناد به گفتارش، از پذيرفتن آن روي گردان بود.
از سخنان او پس از كشته شدن عثمان و پيشنهاد خلافت به او است كه مي گويد:
«مرا رها كنيد و ديگري را بجوئيد. اگر مرا به خود واگذاريد، مانند يكي از شما و شايد شنواتر، و فرمانبردارتر از شما به فرمانرواي انتخابي تان خواهم بود. اگر من رايزن و مشاور و ياور شما باشم، بهتر از آن است كه بر شما حكومت و فرمانروايي كنم!
در چنان وضعي علي عليه السلام به خلافت راضي نبود، زيرا او خلافت را طوري، و ديگران آن را به صورتي ديگر توجيه مي كردند. او از آنان، و ايشان از وي بيگانه بودند، دنيايي كه او گرفتارش شده بود، همان بود كه خود مي فرمود:
«در روزگاري ناسازگار، و ايامي محنت زا و طاقت فرسا كه در آن نيكو كار، مجرم به حساب مي آيد، و ستمگر، به ظلم خويش مي افزايد!» و يا اينكه «آفاق را ابرهاي تيره فرا گرفته، و راههاي باز شناخته نمي شود، و مردم به سرگرداني افتاده و در كار خود مشكوكند، و در راه شهوات و هواهاي نفساني مي سپارند، گويي كرهاي گوش دار و گنگهاي زبان دار و كوران چشم دار؛ نه در شدايد ياران راستگو مي باشند، و نه در بليات برادران مورد اعتماد!»
اگر او پيشنهاد آنها را بپذيرد و خلافت را قبول كند، به رأي خود و علم خويش عمل مي كند، و گوش به پرخاش و اعتراض مخالفان و يا تشويق و ترغيب مغرضان نخواهد داد. در چنان حالتي، آنان را توانايي تحّمل سياست او در امر مملكت داري نخواهد بود.
حقيقت و ماهيت اوضاع چنين بود، و در فاصله كوتاه ميان كشته شدن عثمان و خلافت امام عليه السلام ، حقيقت امر بيش تر متجلي شد و در خلال اين مدت كوتاه مردم مرتباً خلافت را به او پيشنهاد مي كردند و مصراً از وي مي خواستند تا با او بيعت كنند؛ ولي او در پذيرفتن پيشنهاد ايشان و قبول بيعتشان، با بودن چنان متنفذين و معاريفي كه خوش نيتي و علاقه او را در كارهاي درست و خير ملت نداشتند، سخت مردد و متحيّر بود.
چيزي كه فرزند ابو طالب را به قبول خلافت مجبور مي ساخت، اين بود كه، عدالت اجتماعي را در خطر مي ديد؛ اَقْوِيا حق، ضُعَفا و بيچارگان را مي خوردند؛ دست اشخاص با نفوذ و فرمانروايان در تعدي نسبت به جان و مال مردم گشاده شده بود؛ ثروتمندان و به اصطلاح اشراف، شهوت طمع خود را با تصرف عدواني املاك و زمينها، و احتكار ثروتها و منابع، و بلعيدن مردم بي پناه ارضا مي كردند او با چنين اوضاع و احوالي چگونه مي توانست خود را از مركز پست فرماندهي كلّ دور بدارد، و بنا به تعبير رسول خدا صلي الله عليه و آله ، پس از اندك مدتي شاهد تغيير اوضاع و افتادن سررشته كلي امور به دست چند جوانك قريشي باشد؟! در صورتي كه اين گروه اندك، جماعتي را كه بنا به عقيده او، دست خدا همراه آنهاست، به خواري و ذلت كشيده بودند، آنجا كه مي فرمود: با اكثريت ملت باشيد، چون دست خدا همراه جماعت است.»
روي اين اصل، پذيرفتن مقام خلافت بر او واجب و لازم بود، اگر چه پيش آمدهاي ناگوار در كمين آن باشد كه از عهده تحمل هر نيكوكاري خارج است: در روزگاري محنت زا و طاقت فرسا كه نيكوكار، مجرم به حساب مي آيد!
علي عليه السلام مي گويد «اَمّا تأسف و تأثر من از آن است كه نادانان و بدكاران ملت بر سر كار آيند، و زمام امور را به دست بگيرند، مال خدا را بين خود دست به دست بگردانند و مردم با به بندگي و بردگي بكشند، با نيكان و پاكان به دشمني برخيزند و دست همكاري به ناپاكان و بدكاران دهند.»
روح علي عليه السلام ، از عزلت و گوشه گيري كه نتيجه اش به سود ملت نبوده و به زيان او تمام شود، بيزار بود. اگر آدمي قادر به خدمت مردم باشد و عزلت و گوشه گيري انتخاب كند، منكر شخصيت خود شده است. كما اينكه با هدف و مقصود اجتماع به مبارزه برخاسته است اگر تنها از افراد آن چشم داشته باشد تا در كارهاي خير به ياري يكديگر بشتابند، و در نيكوكاري كمك و پشتيبان هم باشند.
بدين ترتيب علي عليه السلام پيشواي ملت شد. اكنون براي درك سياست اقتصادي، مالي و اجتماعي حكومت علي عليه السلام ، لازم است كه به يك اصل اساسي كه منحصر به خود او است مراجعه كنيم، و آن، روش خاص او در توجيه فرمانروايي، از نقطه نظر هدف و مقصود آن است.
حكومت در نظر فرزند ابو طالب حقي نبود كه خداوند براي هميشه به يكي از بندگانش داده باشد، او را بدان وسيله ممتاز كند، و تا زماني كه خود او مي خواهد و خواسته بستگان و نزديكانش مي باشد، فرمانروايي كند؛ مانند حكومت بني اميه و بني عباس و يا نحوه حكومت در تاريخ اروپاي قرون وسطي، دوراني كه فرماندار يا پادشاه را سايه خدا بر زمين مي خواندند و خواسته اش را ناشي از اراده خالق آسمان و زمين مي دانستند كه در آن جاي هيچ گونه اظهار نظر چون و چرا باقي نمي ماند!... بلكه حكومت و فرمانروايي در نظر او، واگذاري آن از طرف ملت است كه بر اثر عدم لياقت و خيانت به حقوق ملت، وي را خلع و عزل و از مقامش بر كنار مي سازد. علي عليه السلام خود مي گويد: «اگر حكومتِ تو را پسنديدند و اطرافت جمع شدند، حكومت را در دست بگير و به كارشان قيام كن، و اگر در حق تو اختلاف كردند، آنها و كارشان را واگذار...» و در جاي ديگر مي گويد: «به ميدان آيئد! اگر بد ديديد، آن را نپذيريد، و اگر حق ديديد، كمك كنيد. حق وباطل هر كدام را طرفداراني است!... امّا قدرت هر فرمانداري از قيام به اجراي نيكوترين و بهترين قوانين اجتماعي سرچشمه مي گيرد...» علي عليه السلام در خطبه بيعت با خود چنين مي گويد: «اي مردم! من از شما هستم، و در سود و زيان يكديگر شريك و سهيم مي باشيم، و حق چيزي است كه باطل آن را از بين نمي برد.» و در خطبه ديگري مي گويد: اي مردم! به خدا سوگند، من شما را به اطاعت از فرماني نمي دارم، مگر اينكه نخست خودم به آن عمل كنم؛ و از گناهي باز نمي دارم، مگر اينكه خود در دوري از آن از شما پيشي گرفته باشم.»
بنابراين، حاكم، في نفسه فرمانروا و لازم الاطاعه نيست، بلكه وقتي فرامينش اجرا مي شود و اطاعتش واجب است كه دادگستر بوده، در كارهاي خير و اجراي قوانين نيكوي اجتماع كوشا باشد.
حكومت در نظر علي عليه السلام ، دري نيست كه آن را فرمانروا به روي خيرات و نعمتهاي بي حساب بگشايد و از آن به حد افراط بهره بر دارد و تا سر حد بيماري بخورد، و مابقي را بين كسان و نزديكان و برادران و ياران و مدد كارانش تقسيم نمايد!... بلكه دري است كه والي آن را براي عدالت پروري بايد به روي مردم بگشايد، و تا سر حد امكان نسبت به اجراي مراتب مساوات و برابري در ميان آنان بكوشد، هر امري را در خور ارزشش تلافي و پاداش دهد، از احتكار و استثمار «بنا به مقتضاي زمان» با تمام قوا جلوگيري نمايد، هميشه حق را بخواهد و دادگستر و با حقيقت باشد ولو اينكه بر سر اين هدف و حق پرستي جانش را بگذارد و سرانجام به دست تبهكاران خونش ريخته شود. و نيز بايد دلها و خردهاي مردم تحت حكومت خود را به نيكي و خيرات سوق دهد.
علي عليه السلام پس از رسيدن به خلافت، به يكي از كارگزارانش چنين نوشت: «امّا بعد، نبايد به اين فكر باشي كه از اين حكومت مالي را پس انداز نمائي و يا خشم خود را فرو نشاني؛ بلكه بر اين تصميم باش تا باطلي را از ميان برداري و حقي را زنده سازي.»
حكومت در نظر علي عليه السلام ، گرفتن حق جامعه از گروه سركش و خودكامه مي باشد؛ زيرا دست خدا با جماعت است. اين حكومت نه متكّي به دوستي و رفاقت است و نه قائم به خويشي و نزديكي، و علي عليه السلام شخصاً از توجيه خلافت با چنين منطقي تعجب كرده، سخني بسيار ساده و كوتاه امّا رسا و پر مغز و عميق چون نفس و عين حقيقت دارد كه گويي شراره اي از تابش خرد، و نداي روح است كه مي گويد:
«شگفتا! آيا خلافت به دوستي و رفاقت و يا نزديكي و خويشاوندي متكّي است؟!»
حكومت در نظر فرزند ابو طالب، افتخارات خانوادگي نيست تا بر پايه هاي آن عزّت و منزلتي استوار گردد، و يا شرافت قديمي خاندان نمي باشد تا بر آن تختها گذاشته و بدان وسيله مردم به بردگي و بندگي كشيده شوند؛ زيرا هيچ فضيلتي مانند تواضع و شرافتي چون علم و دانش نيست، و بخشش، از رحم و دلسوزي اولي تر است، و همچنين به قهر و غلبه مادي بستگي ندارد تا به زور شمشير و آتش، و انداختن مردم در مضيقه آب و نان، و ريختن خون آنان، به دست آيد؛ و به غلبه و تسلط معنوي مربوط نمي باشد تا از راه ترسانيدن مردم و يا تشويق و اميدوار ساختن آنها به توان بر آنان حكومت كرد؛ او، امام و پيشوائي است كه خدايش را پرستش كرد، بدون اينكه اميد به پاداشي و يا ترس از عقابي داشته باشد، بلكه او را از آن رو پرستش مي كرد كه مستحق عبادتش مي دانست.
او، دل افراد، اجتماع، و بشريت را به رعايت كارهاي خوب متوجه مي سازد و در برابر خود، عقل حكم كننده مردم را تشويق مي كند، كه كارهاي حاكم را تأييد يا تخطئه مي كنند.
پس از آنكه فرمانروا بر اوضاع مسلط گرديد، او نبايد روش استبداد و خود كامگي را پيش گيرد، بلكه كارها را بايستي به مشورت و صلاحديد ديگران برگذار كند؛ چه مشورت از استبداد و خود رايي بهتر است و ملت كاملاً حق دارد كه از فرمانروا بخواهد كه هيچ امري را از آنها پوشيده ندارد، و در پنهاني آنها هيچ كاري را انجام ندهد، مگر در آن صلاح و مصلحت اجتماع باشد.
همچنين ملت كاملاً حق دارد، هر چه را كه باعث خير و اصلاح و صرفه او است به اطلاع فرمانروا برساند. و بر فرمانروا نيز كاملاً واجب است كه از آرا و اظهار نظر اجتماع كمال استفاده را بنمايد؛ چه بسا احتمال دارد كه در آن آرا و اظهار نظرها مطلبي يافت شود كه به ذهن او خطور نكرده باشد، و در دلش وارد نگشته و يا علم و اطلاعش به آن نرسيده باشد. همان طور كه علي عليه السلام مي گويد: «هر كس كه به آراي مختلف مراجعه كرد، موارد اشتباهات و خطاها را دريافت مي كند!...» بديهي است اگر كسي موارد اشتباه و خطا را درك كند، مي تواند كه به صلاح و صواب راه يابد. كسب نظريه همگاني اجتماع از آن جهت ضروري است كه حكمران در امر حكومت خود از آن بهره مند مي شود و در سايه آن حكومت، اجتماع از رفتار فرمانروايشان راضي و از مفهوم حكومت واقعي برخوردار مي شوند؛ به هر حال، امور به نحوي جريان مي يابد كه به ندامت و پشيماني منجر نمي گردد. اين حقيقت را طوري علي عليه السلام بيان مي نمايد كه جاي هيچ گونه تأويل و تفسيري باقي نمي گذارد، وقتي كه مي گويد: «در ترك مشورت خير و صلاحي وجود ندارد.»
و از صفت والي اين نيست كه وضعش را پرده اي از ابهام گرفته، كارهايش دور از چشم مردم و به طور پنهاني و سرّي انجام شود. و به همين منظور، علي عليه السلام مردم را به حقي از حقوق مسلم خود راهنمايي كرده و مي گويد: «هدايت راه را از شعله چراغ واضح و آشكاري كسب كنيد!»
خلافت در مذهب فرزند ابو طالب، دوري گرفتن از مردم، بي خبري از ملت و فرو رفتن در تكبر و خود خواهي و غفلت و بي اطلاعي از حال توده و احتياجات افراد ملت نيست؛ بلكه خلافت باعث نزديك تر شدن فرمانروا به مردم، و مهر ورزيدن او به آنها، و تواضع و فروتني وي نسبت به ايشان، و توجه كامل به وضعيت آنهاست، به نحوي كه جاي هيچ عذر و بهانه اي باقي نماند. اگر مردم، به يكي از علل فوق بر فرمانروا خشمگين شده و قيام كردند، بايد از آن ننالد و شكايت نكند و فشار آن را تحمل نمايد. و همچنانكه ملت تن به زير بار او داده است، رفتار ملت را انعكاسي از طرز برخورد و رفتار خود با آنها بداند.
علي عليه السلام در اين زمينه مي گويد: «قلوب ملت گنجينه فرمانروا است كه هرچه از ظلم و ستم و يا عدل و داد در آن بگذارد، همان را باز خواهد يافت.»
حكومت در مذهب فرزند ابو طالب بر تعصب استوار نيست؛ زيرا تعصب و مذموم است، مگر در خصلت هاي نيكو، و دستيابي به فضايل اخلاقي، و دوري از سركشي و گمراهي، و اشاعه عدل و داد در مردم، و اجتناب از تباهي و فساد در زمين. به هر حال، حكومت در مذهب فرزند ابو طالب، در خور آنهايي نبود كه در حقشان مي گفت: «اگر بر شما فرمانروا شوند، چون قيصر و كسري با شما رفتار خواهند كرد!» يا كساني كه: «اهل مكر و نيرنگند.» و: «جور پيشه گان و ستمگر.» و: «رشوه خواران». و آنان كه در دوره حكومتشان: «غذا را به آنها كه سير هستند، مي دهند.»
بر حسب اين موارد بود كه علي عليه السلام زيربار خلافت نرفت مگر با عزمي راسخ كه حقي را ثابت كند و باطلي را از ميان بردارد، و گر نه ترك جان گفتن اولي است.
به خاطر اينها و غير اينهاست كه او به مردم هشدار مي داد كه به حساب فرمانروايان خود برسند، و بر كارهايشان مراقبت نمايند؛ اگر آنها خدمتگزار ملت نباشند، آنان را به حكومت نپذيرند، و هر وقت كه بخواهند مراتب رضامندي، و يا خشم و نفرت خود را از رفتار و اعمال ايشان ابراز دارند... و به آنها مي گفت: «أَلا تَسْتَخْطِؤُن وَتَنْقَمُون اَنْ يَتَوَلّي عَلَيْكُمُ السُّفَهاء» «آيا خشم نمي گيريد، و به انتقام بر نمي خيزيد اگر بر شما نادانان حكومت كنند؟! پس همگي به ذلت و خواري خواهيد افتاد، و بهره شما زيانكاري خواهد بود!» او، حد خشم و نفرت از ظلم و ستم را برابر با اظهار رضامندي از عدل و داد قرار داده و در گفتار حكيمانه اي مي گويد: «مردم را رضا و رغبت، و خشم و نفرت جمع مي كند. هر كس كه به كاري خشنود گردد، به آن بوي مي آورد؛ و آن كس كه خشم و نفرت اظهار نمايد، از آن روي بگرداند.»
به خاطر اينها و غير اينها بود كه پس از خود در حق هيچ كس به خلافت سفارش نكرد، چون امر خلافت تنها منوط به تصميم اجتماع است. به همين دليل وقتي كه به او پيشنهاد كردند كه فرزندش حسن عليه السلام را به جانشيني خود برگزيند، امتناع كرد و سخني گفت كه عالي ترين حد صفت يك حاكم را نشان مي دهد، همچنان كه آخرين حد اعتراف به اصل آزاديها و حقوق مردم را به انجام كارهايشان هر طور كه مي دانند و مي خواهند مي رساند. او گفت: «نه به شما دستور مي دهم، و نه شما را مانع مي شوم، شما خود بهتر مي دانيد!»
چرا به آنها دستور دهد كه فرزندش را به خلافت برگزينند، اگر وي را خوش ندارند؟ و چرا آنها را از اين كار مانع شود، اگر آنها او را صالح و شايسته براي امور خود مي شناسند و به وي راضي هستند؟ مگر نه آنها در هر دو صورت به احوال و احتياجات و شؤون اجتماعي خود از همه كس واقف ترند؟ مگر نه اينكه تنها همانها هستند كه حق تعيين سرنوشت خود را دارند؟!
مي گويم، اين هدفي است كه احترام به آزادي ملت و حق تعيين سرنوشت انسان به آن منتهي مي شود.
علي عليه السلام در احترام به اين آزادي تا آنجا پيش رفت، كه به آنها در دوستي با خودش، و يا دوري و كناره گيري از خود نيز آزادي داد؛ و اين جريان پس از آن به وقوع پيوست كه اكثريت قريب به اتفاق مردم با وي به خلافت بيعت كردند و جمعي حق اجتماع را به اين انتخاب ناديده گرفته خود را كنار كشيدند و از بيعت با وي سر باز زدند.
او، از هر چيز كه از راه اعمال زور و فشار، و اكراه و بي ميلي به دست آيد، ابا و امتناع داشت؛ و اين روش را در حق آن عده كه با وي بيعت نكردند، اعمال كرده و
________________________________________
1. خلافت پس از پيامبراكرم صلي الله عليه و آله ، هم از جنبه عقلي و هم از جنبه نقلي، حق علي عليه السلام بود. علي عليه السلام پس از پيامبر خدا صلي الله عليه و آله از همه كس داناتر، و با تقواتر، پاكدامن تر، و عدل تر بود. اگر از همه اخبار و احاديث كه بگذريم، خودي و بيگانه معترفند كه پيامبر صلي الله عليه و آله فرمود: «علي عليه السلام با حق است و حق با علي عليه السلام ، و اين دو از يكديگر جدا نيستند و گرد يك محور مي چرخند.» اگر علي عليه السلام پس از وفات پيامبر صلي الله عليه و آله از حق مسلم خود چشم پوشي مي كرد، نه تنها به خود ظلم كرده بود، بلكه به اجتماع نيز ستم مي نمود و همه معترفند كه آن حضرت تا پس از وفات حضرت زهرا عليها السلام دست بيعت به ابوبكر نداد و با خلافت او مخالفت كرد، امّا محالفت او تا آن حد بود كه به اساس هدف اسلام لطمه وارد نگردد. متحير نشد، و به شك و ترديد نيفتاد و ناراحت نشد؛ و در عين حال، از اموري كه ضرر و به ملت مي رساند، غافل نماند. به آن عده اجازه داد تا به رأي و نظر خود عمل كنند و به نام حق حاكميت ملت، از دخالت در كار مردم خودداري نمايند. تفصيل واقعه از اين قرار است.
سعد بن ابي وقاص، يكي از اصحاب شورا ( عمر بن خطاب، خليفه دوم، در بستر مرگ شش تن را براي خلافت نامزد كرد كه آنها در منزل عايشه جلسه تشكيل دهند و ظرف سه روز يكي را از ميان خود به خلافت بر دارند. اين شش نفر عبارت بودند از: علي بن ابي طالب عليه السلام ، عبدالرحمن بن عوف، عثمان بن عفان، طلحة بن عبيدالله، زبير بن العوام و سعد بن ابي وقاص، كه بعدها به اصحاب شورا معروف شدند . ) بود، كه از بيعت با علي عليه السلام به خلافت امتناع كرد. و پس از آنكه به علي عليه السلام قول داد كه از جانب او بيمي نداشته باشد، علي عليه السلام او را به حال خود واگذاشت.
عبدالله بن عمر (فرزند خليفه دوم) نيز يكي از آنها بود. عبدالله از بيعت با علي عليه السلام خودداري كرد؛ علي عليه السلام از او ضامن خواست كه فتنه و آشوب بر پا نكند.
عبدالله از دادن ضامن هم شانه خالي كرد. علي عليه السلام به او گفت: «در كودكي و بزرگي جز بد اخلاقي چيزي در تو سراغ نداشتم.» آنگاه گفت: «او را رها كنيد، خودم ضامن او هستم!»
جمعي ديگر نيز با او بيعت نكردند. علي عليه السلام به آن شرط كه فتنه و آشوب بپا نكنند و سنگ در راه اراده و خواسته ملت نيندازند، آنها را به حال خودشان واگذاشت!
برخي از انقلابيون ملت خواستند تا با توصل به زور، آنهايي راكه خواسته اجتماع روي برگردانيده بودند، به بيعت مجبور سازند؛ ولي علي عليه السلام با تمام قوا با آن مخالفت ورزيد.
قاعده كلي او در امر بيعت متكي به اين حقيقت است كه مي گويد: «هر كس كه با رضا و رغبت بيعت كند، از او مي پذيرم؛ و هر كه خود داري كند، او را به حال خود مي گذارم. به اين ترتيب، آزادي فردي در حكومت علي عليه السلام تضمين شده است، مگر اينكه به آزادي اجتماعي لطمه اي وارد سازد. به همين دليل چنين آزادي اي به زبير و طلحه ( بنابه اخبار موثق از طريق اهل سنت و جماعت، طلحه و زبير هر دو به رضا و رغبت با امير المؤمنين عليه السلام بيعت كردند. سخنرانيها، نامه ها، و مذاكراتي كه علي عليه السلام انجام داده است، مؤيد اين نكته است. اصولاً علي عليه السلام با اعمال زور براي بيعت مخالف بود. ) و معاويه نداد، در حالي كه سعدبن ابي وقاص و عبدالله بن عمر و اشخاص ديگري كه از بيعت با او خودداري كرده بودند، از همين آزادي استفاده كردند.
آن سه تن آرزوي رسيدن به خلافت را با همه ثروتها و بزرگيها و قدرت ها كه در پرتو خلافت به دست مي آيد، در سر مي پرورانيدند و بدان طمع بسته بودند، و اگر امروز عليه مقام خلافت سر به شورش بر نمي دارند، فرداي نزديك، قيام و شورش آنها عليه خليفه جديد حتمي است.
اينان تعمدي به ايجاد فتنه و خلق اختلاف و تفرقه بين صفوف متشكله ملت، و غارت اموال عمومي داشند؛ از طرف ديگر اين سه نفر از نظر ثروت و مكنت و افراد سپاهي به سهم خود نيرومند بودند و موجبات فتنه انگيزي و ايجاد تفرقه برايشان فراهم بود.
به اين جهت، علي عليه السلام آنها را به حال خود وا نگذاشت، و به زودي صدق نظريه امام را در حق اين سه نفر، در فصل «توطئه بزرگ عليه امام» از نظر خواهيم گذراند. بنا بر اين حكومت حق مسلم ملت است، و اكراه و اجباري در امر بيعت نيست مگر جايي كه مصلحت عموم اقتضا نمايد، نه اينكه صلاح و صرفه فرمانروا اعمال زور و قدرت را ايجاب كند. اين عالي ترين مفهوم نحوه حكومت، و علاقه شخص اول مملكت را نسبت به ملت در امر آزادي بيان و عمل مي رساند. با اين وصف، كاملاً طبيعي بود كه فرزند ابو طالب پيوند حكام و كارگزارانش را با ملت، همانند پيوند خود با اجتماع تلقي مي كرد. و به طوري كه در جاي خود خواهيم ديد، او در اعمال و رفتار آنها شديداً مراقبت مي نمود و در مورد رعايت حقوق عامه مردم بر آنها سخت مي گرفت.
و در آن مقررات علي عليه السلام و جالبي وضع كرد كه با مجموعه قوانين عمومي او در حقوق وظائف تناسب داشت، و با عالي ترين قوانين ملتهاي كنوني جهان برابري مي كرد، و آن اينكه از توده مردم مراقب و ناظري مافوق بر حاكم و فرماندار مي گماشت تا روش و نحوه كارش را گزارش دهد.
چون كسي را به حكومت استاني، يا فرمانداري شهري تعيين مي كرد، وظايف او را مي نوشت تا او بر مردم تحت حكومت خود بخواند؛ چنانچه پس از خواندن آن، مردم او را تأييد كردند، سرپيچي از آن مقررات براي حاكم و مردم آن سامان ممكن نخواهد بود؛ و به خصوص حاكم حق كم ترين تغيير يا عدم اجراي آن را نخواهد داشت و چنانچه وي از مقررات موضوعه منحرف مي شد، علي عليه السلام عقوبت و تنبيهي براي او در نظر مي گرفت و بلافاصله به مورد اجرا مي گذاشت.
( پایان قسمت چهاردهم )
( ادامه دارد )
منبع : http://www.tebyan.net/index.aspx? |
