تتمه‏ى قصه‏ى مفلس‏ 

گفت قاضى مفلسى را وانما                        گفت اينك اهل زندانت گوا

گفت ايشان متهم باشند چون                      مى‏گريزند از تو مى‏گريند خون‏

از تو مى‏خواهند هم تا وارهند                       زين غرض باطل گواهى مى‏دهند

جمله اهل محكمه گفتند ما                          هم بر ادبار و بر افلاسش گوا

هر كه را پرسيد قاضى حال او                       گفت مولا دست ازين مفلس بشو

گفت قاضى كش بگردانيد فاش                      گرد شهر اين مفلس است و بس قلاش‏

كو به كو او را مناداها زنيد                             طبل افلاسش عيان هر جا زنيد

هيچ كس نسيه بنفروشد بدو                        قرض ندهد هيچ كس او را تسو

هر كه دعوى آردش اينجا به فن                     بيش زندانش نخواهم كرد من‏

پيش من افلاس او ثابت شده است                نقد و كالا نيستش چيزى به دست‏

آدمى در حبس دنيا ز آن بود                         تا بود كافلاس او ثابت شود

مفلسى ديو را يزدان ما                               هم منادى كرد در قرآن ما

كاو دغا و مفلس است و بد سخن                 هيچ با او شركت و سودا مكن‏

ور كنى او را بهانه آورى                               مفلس است او صرفه از وى كى برى‏

حاضر آوردند چون فتنه فروخت                      اشتر كردى كه هيزم مى‏فروخت‏

كرد بى‏چاره بسى فرياد كرد                        هم موكل را به دانگى شاد كرد

اشترش بردند از هنگام چاشت                     تا شب و افغان او سودى نداشت‏

بر شتر بنشست آن قحط گران                     صاحب اشتر پى اشتر دوان‏

سو به سو و كو به كو مى‏تاختند                  تا همه شهرش عيان بشناختند

پيش هر حمام و هر بازارگاه                        كرده مردم جمله در شكلش نگاه‏

ده منادى گر بلند آوازيان                             كرد و ترك و روميان و تازيان‏

مفلس است اين و ندارد هيچ چيز                 قرض تا ندهد كس او را يك پشيز

ظاهر و باطن ندارد حبه‏اى                            مفلسى قلبى دغايى دبه‏اى‏

هان و هان با او حريفى كم كنيد                   چون كه كاو آرد گره محكم كنيد

ور به حكم آريد اين پژمرده را                        من نخواهم كرد زندان مرده را

خوش دم است او و گلويش بس فراخ            با شعار نو دثار شاخ شاخ‏

گر بپوشد بهر مكر آن جامه را                      عاريه است او و فريبد عامه را

حرف حكمت بر زبان ناحكيم                         حله‏هاى عاريت دان اى سليم‏

گر چه دزدى حله‏اى پوشيده است                دست تو چون گيرد آن ببريده دست‏

چون شبانه از شتر آمد به زير                       كرد گفتش منزلم دور است و دير

بر نشستى اشترم را از پگاه                        جو رها كردم كم از اخراج كاه‏

گفت تا اكنون چه مى‏كرديم پس                   هوش تو كو، نيست اندر خانه كس‏

طبل افلاسم به چرخ سابعه                         رفت و تو نشنيده‏اى بد واقعه‏

گوش تو پر بوده است از طمع خام                 پس طمع كر مى‏كند كور اى غلام‏

تا كلوخ و سنگ بشنيد اين بيان                     مفلس است و مفلس است اين قلتبان‏

تا به شب گفتند و در صاحب شتر                  بر نزد كاو از طمع پر بود پر

هست بر سمع و بصر مهر خدا                      در حجب بس صورت است و بس صدا

آن چه او خواهد رساند آن به چشم                از جمال و از كمال و از كرشم‏

و انچه او خواهد رساند آن به گوش                 از سماع و از بشارت وز خروش‏

كون پر چاره ست و هيچت چاره نى                تا كه نگشايد خدايت روزنى‏

گر چه تو هستى كنون غافل از آن                  وقت حاجت حق كند آن را عيان‏

گفت پيغمبر كه يزدان مجيد                           از پى هر درد درمان آفريد

ليك ز آن درمان نبينى رنگ و بو                      بهر درد خويش بى‏فرمان او

چشم را اى چاره جو در لامكان                      هين بنه چون چشم كشته سوى جان‏

اين جهان از بى‏جهت پيدا شده ست              كه ز بى‏جايى جهان را جا شده ست‏

باز گرد از هست سوى نيستى                     طالب ربى و ربانيستى‏

جاى دخل است اين عدم از وى مرم                جاى خرج است اين وجود بيش و كم‏

كارگاه صنع حق چون نيستى است                پس برون كارگه بى‏قيمتى است‏

ياد ده ما را سخنهاى دقيق                           كه ترا رحم آورد آن اى رفيق‏

هم دعا از تو اجابت هم ز تو                          ايمنى از تو مهابت هم ز تو

گر خطا گفتيم اصلاحش تو كن                       مصلحى تو اى تو سلطان سخن‏

كيميا دارى كه تبديلش كنى                          گر چه جوى خون بود نيلش كنى‏

اين چنين ميناگريها كار تست                         اين چنين اكسيرها اسرار تست‏

آب را و خاك را بر هم زدى                             ز آب و گل نقش تن آدم زدى‏

نسبتش دادى و جفت و خال و عم                  با هزار انديشه و شادى و غم‏

باز بعضى را رهايى داده‏اى                            زين غم و شادى جدايى داده‏اى‏

برده‏اى از خويش و پيوند و سرشت                  كرده‏اى در چشم او هر خوب زشت‏

هر چه محسوس است او رد مى‏كند               و انچه ناپيداست مسند مى‏كند

عشق او پيدا و معشوقش نهان                      يار بيرون فتنه‏ى او در جهان‏

اين رها كن عشقهاى صورتى                        نيست بر صورت نه بر روى ستى‏

آن چه معشوق است صورت نيست آن            خواه عشق اين جهان خواه آن جهان‏

آن چه بر صورت تو عاشق گشته‏اى                چون برون شد جان چرايش هشته‏اى‏

صورتش بر جاست اين سيرى ز چيست           عاشقا واجو كه معشوق تو كيست‏

آن چه محسوس است اگر معشوقه است        عاشق استى هر كه او را حس هست‏

چون وفا آن عشق افزون مى‏كند                     كى وفا صورت دگرگون مى‏كند

پرتو خورشيد بر ديوار تافت                             تابش عاريتى ديوار يافت‏

بر كلوخى دل چه بندى اى سليم                   واطلب اصلى كه تابد او مقيم‏

اى كه تو هم عاشقى بر عقل خويش              خويش بر صورت پرستان ديده بيش‏

پرتو عقل است آن بر حس تو                        عاريت ميدان ذهب بر مس تو

چون زر اندود است خوبى در بشر                  ور نه چون شد شاهد تو پير خر

چون فرشته بود همچون ديو شد                   كان ملاحت اندر او عاريه بد

اندك اندك مى‏ستانند آن جمال                      اندك اندك خشك مى‏گردد نهال‏

رو نُعَمِّرْهُ نُنَكِّسْهُ بخوان                                دل طلب كن دل منه بر استخوان‏

كان جمال دل جمال باقى است                    دولتش از آب حيوان ساقى است‏

خود هم او آب است و هم ساقى و مست      هر سه يك شد چون طلسم تو شكست‏

آن يكى را تو ندانى از قياس                         بندگى كن ژاژ كم خا ناشناس‏

معنى تو صورت است و عاريت                      بر مناسب شادى و بر قافيت‏

معنى آن باشد كه بستاند ترا                       بى‏نياز از نقش گرداند ترا

معنى آن نبود كه كور و كر كند                      مرد را بر نقش عاشق‏تر كند

كور را قسمت خيال غم فزاست                    بهره‏ى چشم اين خيالات فناست‏

حرف قرآن را ضريران معدن‏اند                        خر نبينند و به پالان بر زنند

چون تو بينايى پى خر رو كه جست                چند پالان دوزى اى پالان پرست‏

خر چو هست آيد يقين پالان ترا                     كم نگردد نان چو باشد جان ترا

پشت خر دكان و مال و مكسب است            در قلبت مايه‏ى صد قالب است‏

خر برهنه بر نشين اى بو الفضول                  خر برهنه نه كه راكب شد رسول‏

النَّبىّ قد ركب معروريا                                 و النَّبىّ قيل سافر ماشيا

شد خر نفس تو بر ميخيش بند                     چند بگريزد ز كار و بار چند

بار صبر و شكر او را بردنى است                   خواه در صد سال و خواهى سى و بيست‏

هيچ وازر وزر غيرى بر نداشت                       هيچ كس ندرود تا چيزى نكاشت‏

طمع خام است آن مخور خام اى پسر            خام خوردن علت آرد در بشر

كان فلانى يافت گنجى ناگهان                      من همان خواهم نه كار و نه دكان‏

كار بخت است آن و آن هم نادر است             كسب بايد كرد تا تن قادر است‏

كسب كردن گنج را مانع كى است                پا مكش از كار آن خود در پى است‏

تا نگردى تو گرفتار اگر                                 كه اگر اين كردمى يا آن دگر

كز اگر گفتن رسول با وفاق                          منع كرد و گفت آن هست از نفاق‏

كان منافق در اگر گفتن بمرد                        وز اگر گفتن بجز حسرت نبرد

منبع : دفتر دوم مثنوی معنوی