چرا خداوند  در قرآن انسان را بسيار ناسپاس و بخيل می داند؟ 

 ( بخش دوم )

پاسخ به روایت قرآن : 

سوره العادیات

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ

 وَ الْعادِياتِ ضَبْحاً «1» فَالْمُورِياتِ قَدْحاً «2» فَالْمُغِيراتِ صُبْحاً «3» فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعاً «4» فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعاً «5» إِنَّ الْإِنْسانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ «6» وَ إِنَّهُ عَلى ذلِکَ لَشَهِيدٌ «7» وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَيْرِ لَشَدِيدٌ «8» أَ فَلا يَعْلَمُ إِذا بُعْثِرَ ما فِي الْقُبُورِ «9» وَ حُصِّلَ ما فِي الصُّدُورِ «10» إِنَّ رَبَّهُمْ بِهِمْ يَوْمَئِذٍ لَخَبِيرٌ «11»

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

سوگند به اسبان دونده (مجاهدان) در حالي که نفس‏زنان به پيش مي‏رفتند *  و سوگند به افروزندگان جرقه ي آتش (در برخورد سمهايشان با سنگهاي بيابان)  *   و سوگند به هجوم آوران سپيده دم * که گرد و غبار به هر سو پراکندند * و (ناگهان) در ميان دشمن ظاهر شدند * که انسان در برابر نعمتهاي پروردگارش بسيار ناسپاس و بخيل است * و او خود (نيز) بر اين معني گواه است *  و او علاقه ي شديد به مال دارد  *   آيا نمي‏داند در آن روز که تمام کساني که در قبرها هستند برانگيخته مي‏شوند  *  و آنچه در درون سينه‏هاست آشکار مي‏گردد  *  در آن روز پروردگارشان از آنها کاملا باخبر است؟!

تفسیر :

اين سوره در باره ناسپاسي انسان و کفران نعمت هاي پروردگارش و حب شديدش نسبت به خير سخن مي گويد، و نتيجه مي گيرد با اينکه دوستدار خير خلق شد، و با اينکه خير را تشخيص مي دهد، اگر انجام ندهد حجتي بر خدا ندارد، بلکه خدا بر او حجت دارد، و به زودي به حسابش مي رسند.

و اين سوره به شهادت سوگندهاي اولش در مدينه نازل شده، چون يکي از آن سوگندها جمله (و العاديات ضبحا...) است، که ظاهرش به بياني که مي آيد اين است که مراد از آن اسبان سربازان و مجاهدين در جنگ است، و همه مي دانيم که جنگهاي اسلامي در مدينه واقع شده، و اصولا مساله جهاد بعد از هجرت تشريع شد، رواياتي هم که از طرق شيعه از ائمه اهل بيت (عليهم السلام) رسيده مؤيد اين نظريه است، چون در آن روايات آمده که اين سوره در باره علي (عليه السلام) نازل شده، آن زماني که به غزوه ذات السلاسل رفته بود. و نيز بعضي از روايات وارده از طرق اهل سنت آن را تاءييد مي کند، که ان شاءاللّه در بحث روايتي آينده به آن روايات اشاره مي شود.

وجوهي که درباره مراد از سوگندهاي: (والعاديات ضبحا...) گفته شده و بيان اينکه اين قسم ها به سوارگان رزمنده است

و العاديات ضبحا

کلمه (عاديات) از مصدر (عدو) است، که به معناي دويدن به سرعت است، و کلمه (ضبح) به معناي صوتي است که از نفس نفس زدن اسبان در حين دويدن شنيده مي شود، و آنچه معهود در ذهن همه و معروف در بين اهل لسان است، اين است که اين کلمه در خصوص اسبان بکار مي رود، هر چند که بعضي ادعا کرده اند که اين صدا براي بسياري حيوانات ديگر نيز دست مي دهد، و به هر حال معناي آيه اين است که: سوگند مي خورم به اسبان تيزتک، که نفس نفس مي زنند.

ولي بعضي گفته اند: مراد از آن شتران حاجيان است، که صاحبان خود را در روز عيد قربان از مشعر به مني مي برند.

بعضي ديگر گفته اند: مراد شتران سربازان و جنگجويان در راه خدا است.

ولي صفاتي که در آيات بعدي براي عاديات ذکر کرده با اين دو قول که عاديات را به شتران معنا کرده اند نمي سازد.

فالموريات قدحا

کلمه (موريات) جمع اسم فاعل از مصدر (ايراء) است، که به معناي برون کردن آتش (از سنگ چخماق) است،

 و کلمه (قدح) به معناي زدن به ضرب است وقتي گفته مي شود: (قدح فاوري) معنايش اين است سنگ و چخماق را به هم کوبيد، و جرقه بيرون آورد. و منظور از اينکه اسبان عاديات را توصيف کرده به (موريات قدحا) اين است که اين اسبان در هنگام دويدن در زمين سنگزار جرقه هايي از برخورد نعلهايشان به سنگ زمين بيرون مي جهد.

 ولي بعضي ها گفته اند: مراد از (ايراء) مکر جنگندگان در ميدان جنگ است

بعضي ديگر گفته اند: منظور آتش افروختن است.

بعضي ديگر گفته اند: منظور زبان مردان است که آتشها مي افروزد، و با پاره سخنان سخت و ناهنجار خود فتنه ها مي انگيزند، ليکن اين اقوال سخناني ضعيف است.

فالمغيرات صبحا

کلمه (مغيرات) جمع مونث اسم فاعل از باب افعال (اغاره) است، و (اغاره) و همچنين (غاره) به معناي سواره هجوم بردن بر دشمن به طور ناگهاني است، و اين جمله که به ظاهر و مجازا صفت خيل قرار گرفته، در واقع صفت سوارگان صاحب خيل است، و معنايش اين است که: سوگند مي خورم به سوارگان که در هنگام صبح و بناگهاني بر دشمن هجوم مي آورند.

ولي بعضي گفته اند: مراد از مغيرات، شتراني است که سوارگان خود را در روز قربان از مشعر به مني مي آورند، سنت هم همين است که از مشعر حرکت نکنند تا آفتاب روز عيد طلوع کند، و اغاره در اينجا به معناي غارت بردن نيست، بلکه به معناي سير سريع است.

ولي اين تفسير از اين نظر که خلاف ظاهر کلمه اغاره است درست نيست.

فاثرن به نقعا

کلمه (اثرن) جمع مونث غايب از فعل ماضي و از مصدر (اثاره) است که به معناي انگيختن گرد و غبار و امثال آن است، و کلمه (نقع) به معناي غبار است.

و معناي آيه اين است که: سوگند به هجوم کنندگان در صبح، که با اغاره به دشمن و دست و پاچه کردن آنان گرد و غبار بر مي انگيزند.

بعضي از مفسرين در پاسخ از اين اشکال که چرا در اين سوره، فعل (اثرن) عطف بر اسم فاعل (مغيرات) شده، با اينکه اسم فاعل صفت است، و فعل عطف به صفت نمي شود؟ گفته: هيچ عيبي ندارد، چون اسم فاعل مذکور به معناي فعل است و کانه فرموده: (اقسم باللاتي عدون فاورين فاغرن فاثرن) (سوگند به سوارگاني که نفس زنان مي دوند، و جرقه از نعل اسبانشان مي جهد، پس غارت مي برند و غبار مي انگيزند).

فوسطن به جمعا

کلمه (وسط) که مصدر فعل (وسطن) است، به معناي توسط - در وسط قرار گرفتن - است، و ضمير (به) به صبح بر مي گردد، و حرف (باء) به معناي حرف (في) است، که در اين صورت معنا چنين مي شود: (پس در وقت صبح در وسط جمع قرار گرفتند). ممکن هم هست ضمير به کلمه (نقع) برگردد، و حرف (با) براي ملابسه باشد، که در اين صورت معنا چنين مي شود: (پس در هنگام صبح دسته جمعي در وسط غبار قرار گرفتند).

بعضي گفته اند: منظور در وسط قرار گرفتن شتران در جمع مني است.

ولي خو اننده محترم توجه دارد که حمل کردن آيات پنجگانه، با اينکه تک تک مفردات آن ظهور در سوارکاران دارد، بر شتران حاجيان که از مشعر به مني کوچ مي کنند حملي است بي اندازه خلاف ظاهر.

پس متعين آن است که آيات را حمل بر جنگندگان اسلام کنيم، و سياق آيات مخصوصا جمله (فالمغيرات صبحا)، و جمله (فوسطن به جمعا) مي رساند که منظور همان جنگندگان است، که خداي تعالي در اين آيات به آنان سوگند ياد کرده، و حرف (فاء) در آيات چهارگانه دلالت دارد بر اينکه مضمون آنها مترتب بر همين سوگند است.

دو خصلت بني آدم: (کنود) بودن حبّ مال داشتن

ان الانسان لربه لکنود

کلمه (کنود) به معناي کفرانگر است و اين آيه مانند آيه شريفه (ان الانسان لکفور) از آنچه در طبع بشر نهفته شده خبر مي دهد، و آن اين است که پيرو هواي نفس و دلداده به لذائذ دنيا است، و در نتيجه از شکر پروردگارش در مقابل نعمت هايي که به او ارزاني داشته منقطع مي شود.

و در اين لحن گفتار تعريضي است به آن مردمي که مسلمانان بر سرشان تاختند، و گويا منظور از کفرانگريشان، کفران نعمت اسلام است، که از بزرگترين نعمت هايي است که خدا بر بشر و بر آنان انعام فرموده، و چه کفراني بالاتر از اينکه چنين نعمتي را که مايه پاکي زندگي دنيا و سعادت حيات ابديشان است نپذيرند، و کار به جايي برسد که لشکر اسلام بر سرشان بتازد.

و انه علي ذلک لشهيد

ظاهر سياق ضميرهاي پي در پي اين است که: ضمير در جمله مورد بحث هم مانند ساير ضماير به انسان بر گردد، آن وقت مقصود از شاهد بودن انسان عليه خودش، اين مي شود که انسان خودش آگاه به کفرانگري خود هست، و نيز مي داند که کفران صفت نکوهيده اي است، در نتيجه معناي آيه قبل و آيه مورد بحث اين مي شود که: انسان نسبت به پروردگارش ناسپاس است، و خودش بر اين معنا شاهد است، و کفران خود را تحمل مي کند. پس آيه شريفه در معناي آيه (بل الانسان علي نفسه بصيره) است.

و بعضي گفته اند: ضمير به کلمه (الله) بر مي گردد. ولي وحدت سياق اجازه نمي دهد اين چنين مرجع ضماير را مختلف بدانيم.

و انه لحب الخير لشديد

بعضي از مفسرين گفته اند: لام در جمله (لحب الخير) لام تعليل است، و کلمه (خير) در اينجا به معناي مال است، و معناي جمله اين است که: انسان براي دوستي مال، بسيار شديد يعني بخيل و تنگ نظر است.

و بعضي گفته اند: مراد آيه اين است که: انسان نسبت به مال دنيا شديد الحب است، و اين شدت حب وادارش مي کند به اينکه از دادن حق خدا امتناع بورزد، و مال خود را در راه خدا انفاق نکند. اين چنين آيه را تفسير کرده اند.

و بعيد نيست مراد از (خير)، تنها مال نباشد، بلکه مطلق خير باشد، و آيه شريفه بخواهد بفرمايد: حب خير فطري هر انساني است، و به همين جهت وقتي زينت و مال دنيا را خير خود مي پندارد قهرا دلش مجذوب آن مي شود، و اين شيفتگي ياد خدا را از دلش مي برد و در مقام شکرگزاري او بر نمي آيد.

افلا يعلم اذا بعثر ما في القبور... لخبير

مصدر (بعثره) نظير مصدر (بحثره) به معناي بعث و نشر است، يعني برانگيخته شدن و منتشر گشتن، و در جمله (و حصل ما في الصدور) منظور از تحصيل آنچه در سينه ها است، جدا سازي صفاتي است که در باطن نفوس است، يعني صفات ايمان از کفر و رسم نيکوکاري از بدکاري، همچنان که در جاي ديگر فرموده (يوم تبلي السرائر).

ولي بعضي از مفسرين گفته اند: منظور از تحصيل ما في الصدور، برملا شدن نهاني هايي است که هر کس در باطن خود پنهان کرده، در آن روز اين باطنها ظاهر مي شود، که هر فردي همانطور که به حساب ظاهرش رسيدند، و جزاي اعمال ظاهريش را دادند، به حساب باطنش هم برسند، و جزاي آن را نيز بدهند.

و جمله (افلا يعلم) جمله اي است استفهامي که بوي انکار از آن مي آيد، و استفهامش براي انکار است، و مفعول فعل (يعلم) جمله اي است که حذف شده، و مقام دلالت دارد بر اينکه آن جمله چيست، و آن جمله قائم مقام هر دو مفعول فعل (يعلم) است، و جمله (افلا يعلم) با آنچه حذف شده جمله اي است تمام، و از کلمه (اذا بعثر) مطلبي از نو شروع شده، تا انکار در جمله قبل را تاءکيد کند. و منظور از جمله (ما في القبور) بدنهاي آدميان است.

و معناي آيه - و خدا داناتر است - اين است که:

 آيا انسان نمي داند که به خاطر کفران نعمت هاي پروردگارش عقوبت هايي دارد که وي به زودي به آن مي رسد، و با آن جزا داده مي شود؟ وقتي آنچه بدن در قبرها هست از قبرها بيرون شود، و نه فتنه هاي در باطن نفوس بر ملا گردد، و معلوم شود در باطن کافرند يا مومن؟ مطيعند يا عاصي؟ در آن وقت خدا به وضع ايشان با خبر است، و بر معيار باطن نفوس، جزايشان مي دهد.

بحث روايتي

(روايتي راجع به نزول سوره عاديات درباره نبرد اميرالمؤمنين (عليه السلام) در جنگ ذات السلاسل، و روايتي ديگر)

در مجمع البيان، است که: گويند رسول خدا (صلي اللّه عليه و آله و سلم) لشکري به سوي قبيله اي از کنانه گسيل داشت، و منذر بن عمرو انصاري يکي از نقباء را سرپرست آنان کرد، لشکر به طرف آن قبيله روان شد، و مراجعتش طول کشيد، منافقان گفتند همه آنان کشته شدند، خداي تعالي سوره مورد بحث را نازل کرد، و خبر داد که (و العاديات ضبحا) - نقل از مقاتل.

بعضي ديگر گفته اند: اين سوره وقتي نازل شد که رسول خدا (صلي اللّه عليه و آله وسلم) علي (عليه السلام) را به جنگ ذات السلاسل فرستاد، و علي (عليه السلام) لشکر دشمن را شکست داده بود، و اين بعد از چند نوبت اعزام لشکر واقع شد که رسول خدا(صلي اللّه عليه و آله و سلم) بسرکردگي غير علي (عليه السلام) فرستاده بود، آنها نتوانستند کاري صورت دهند و هر يک لشکر را دچار شکست نموده، نزد رسول خدا (صلي اللّه عليه و آله وسلم) برگشتند، اين قصه در حديثي طولاني از امام صادق (عليه السلام) روايت شده.

آنگاه فرموده: و از اين جهت آن را ذات السلاسل خوانده اند که آن جناب شکست فاحشي به ايشان داده و عده اي را کشت و جمعي را اسير نموده، اسيران را در طناب آنچنان به هم بست که گويي در کنده و زنجيرند.و وقتي اين سوره نازل شد رسول خدا (صلي اللّه عليه و آله و سلم) از خانه به ميان مردم آمد و نماز صبح را خواند و در نماز همين سوره را تلاوت کرد، بعد از آنکه نمازش تمام شد اصحابش عرضه داشتند: ما اين سوره را نشنيده بوديم، رسول خدا (صلي اللّه عليه و آله و سلم) فرمود: بله علي بر دشمنانش ظفر يافت و خداي تعالي اين سوره را فرستاد، و جبرئيل امشب با آوردن آن، فتح علي را به من مژده داد، چند روز بيشتر نگذشت که علي (عليه السلام) با غنائم و اسيران برسيد.

پایان

منبع :  ترجمة تفسیر الميزان حضرت آیت الله علامه طباطبایى (رحمه الله)