تفاوت انسان با دیگر موجودات  

متفکر شهيد استاد مرتضي مطهري

( قسمت چهارم )

رابطه غریزه با آگاهی  

 غریزه، کاری است نیمه آگاهانه که هم می توان گفت آگاهانه است و هم می توان گفت آگاهانه نیست، یک حالت خیلی مبهمی است.

همچو میل کودکان با مادران ***سر میل خود نداند در لبان

از یک طرف به دلیل اینکه میل است یک حالت آگاهانه است. " میل " یک حالت روانی ای است که انسان به خود میل یک نوع آگاهی حضوری دارد ولی درباره آن کوچکترین آگاهی ندارد، یعنی به خود میل آگاهی حضوری دارد ولی دیگر علم به این علم خودش ندارد، سر این آگاهی خودش را نمی داند، همینقدر به طور اجمال و ابهام این میل در او پیدا می شود اما خودش توجه به این میل ندارد، آگاه به این میل است ولی توجه ندارد، چون توجه داشتن غیر از آگاه بودن و حاضر بودن یک چیز است. در مورد حیوانات، لغت " غریزه " به کار برده می شود. من تا به حال ندیده ام که در مورد حیوانات چه در اصطلاحات دینی و چه در اصطلاحات غیردینی لغت " فطرت " به کار برده شده باشد. حال اگر کسی هم به کار برده باشد گناهی مرتکب نشده است ولی من یادم نیست که در مورد حیوانات، آنجا که کلمه " غریزه " را باید به کاربرد کلمه " فطرت " به کار برده شده باشد.

غریزه در حیوان

لغت " غریزه " بیشتر در مورد حیوانات به کار برده می شود و کمتر در مورد انسان به کار می رود ولی در مورد جماد و نبات به هیچ وجه به کار برده نمی شود. هنوز ماهیت غریزه روشن نیست یعنی هنوز کسی نتوانسته است درست توضیح دهد که غریزه در حیوانات چیست، ولی اینقدر می دانیم که حیوانات از ویژگیهای مخصوص درونی ای برخوردار هستند که راهنمای زندگی آنهاست و یک حالت نیمه آگاهانه ای در حیوانات وجود دارد که به موجب این حالت مسیر را تشخیص می دهند و این حالت، اکتسابی هم نیست، یک حالت غیر اکتسابی و سرشتی است.

مثلا حتی بچه حیوانات راقی تر در همان ابتدای تولد بدون آنکه آموزشی ببینند و تجربه ای بکنند به دنبال یک سلسله کارهایی که بر ایشان لازم است می روند. بچه حیوان (مثل کره اسب) بر خلاف بچه انسان که وقتی به دنیا می آید باید او را به پستان بیندازند (اگر چه بچه انسان هم یک مقدار لبهایش را کج و راست می کند و خیلی ضعیف نشان می دهد که در جستجوی چیزی است) همینقدر که از مادر متولد می شود و از آن پرده نشیمن بیرون می آید فورا تلاش می کند که از جا بلند بشود، چند بار زمین می خورد ولی بالاخره بلند می شود و بلافاصله بدون اینکه مادر، او را راهنمایی کند سرش را کج می کند و در زیر شکم مادر جستجو می کند. معلوم است که در جستجوی پستان مادر است، و در ظرف یکی دو دقیقه پستان مادر را پیدا می کند و شروع به مکیدن می کند. این حالت که کره اسب، بلند شده دنبال پستان مادر می رود و زود هم آن را پیدا می کند چیست؟ می گویند این غریزه حیوانی است. غرائز حیوانات بسیار مختلف است. مثلا مورچه در گردآوری آذوقه غریزه خاصی دارد:

مور گرد آورد به تابستان *** تا فراغت بود زمستانش

این حیوان یک وضع عجیبی دارد و حتی برای گردآوردن آذوقه های خودش کارهای خارق العاده ای می کند که معلوم نیست از چه منبعی است و چه ریشه ای دارد. می گویند گندم را که جمع می کند. متوجه است که اگر گندم سالم باشد بعد می روید و به دردش نمی خورد، لذا گندم را از وسط می شکافد و آن را می میراند برای اینکه دیگر قابل روییدن نباشد، و بسیار کارهای عجیب دیگری که این حیوان می کند. اینها چیست؟ ما می گوییم اینها " غریزه " است.

منبع :  فطرت  /  مجموعه جهان بینی شهید مطهری