مکتب دیگر درباب انسان کامل ، ( اصلا کلمه " انسان کامل " را عرفا برای اولین بار در عالم طرح کرده‏اند ) مکتب عشق است .

مکتب عشق که‏ همان مکتب عرفان است ، کمال انسان را در عشق که مقصود ، عشق به ذات حق‏ است و در آنچه که عشق ، انسان را به آن می‏رساند ، می‏داند .

برخلاف مکتب‏ عقل که مکتب حرکت نیست و مکتب فکر است حکیم سخن از حرکت ندارد ، به‏ عقیده او همه حرکتها ، حرکت ذهن است این مکتب ، مکتب حرکت است ، اما حرکتی صعودی و عمودی ، نه حرکت افقی. در ابتدا که انسان می‏خواهد به کمال برسد حرکتش باید صعودی و عمودی باشد ، یعنی حرکت‏ به سوی خدا ، پرواز به سوی خدا .

اینها معتقدند که سخن ، سخن فکر نیست ، سخن عقل نیست ، سخن استدلال‏ نیست ، سخن ، سخن روح انسان است . به عقیده اینها روح انسان واقعا به‏ حرکت معنوی حرکت می‏کند تا آنجا که به خدا می‏رسد . همینجاست که جنجال‏ به پا شده است که " انسان به خدا می‏رسد " یعنی چه ؟ ولی آنها حرف‏ خودشان را در جای خود ، خوب گفته‏اند . مکتب عشق اساسا مکتب عقل را تحقیر می‏کند .

یکی از فصول و بخشهای بسیار عالی ادبیات ما ، بخش " مناظره‏ عقل و عشق " است . چون کسانی که وارد این بحث شده‏اند اغلب خودشان اهل‏ عرفان بوده‏اند ، همیشه عشق را بر عقل پیروز کرده‏اند .

مکتب عشق برای رسیدن انسان به کمال ، عقل را کافی نمی‏داند ، می‏گوید عقل ، جزئی از وجود انسان است ، نه اینکه تمام ذات انسان عقل او باشد ،عقل مثل چشم ، یک‏ابزار است ، ذات و جوهر انسان که عقل نیست ، ذات و جوهر انسان ، روح است و روح از عالم عشق است و جوهری است که در آن ، جز حرکت به سوی حق چیز دیگری نیست . این است که عقل در این مکتب‏ تحقیر می‏شود .

حافظ گاهی این مطلب را با تعبیرات عجیبی می‏گوید :

بهای باده چون لعل چیست جوهر عقل

بیا که سود کسی برد کاین تجارت‏ کرد

عرفا همیشه مستی را به آن معنا که خود می‏گویند بر عقل ترجیح می‏دهند .

آنها حرفهای خاصی دارند ، توحید ، نزد آنها معنی دیگری دارد ، توحید آنها وحدت وجود است ، توحیدی است که اگر انسان به آنجا برسد همه چیز شکل حرفی پیدا می‏کند . در این مکتب انسان کامل در آخر ، عین خدا می‏شود ، اصلا انسان کامل حقیقی ، خود خداست و هر انسانی که انسان کامل می‏شود ، از خودش فانی می‏شود و به خدا می‏رسد . راجع به این مکتب هم در جای خود صحبت می‏کنیم .