انسان در منطق الطير عطار

آفرين جان آفرين پاک را

آفرين جان آفرين پاک را

                               آنکه جان بخشيد و ايمان خاک را

عرش را بر آب بنياد او نهاد

                                      خاکيان را عمر بر باد او نهاد

آسمان را در زبردستی بداشت

                                 خاک را در غايت پستی بداشت

آن يکی را جنبش مادام داد

                                           وان دگر را دايما آرام داد

آسمان چون خيمه ی برپای کرد

                              بی ستون کرد و زمينش جای کرد

کرد در شش روز هفت انجم پديد

                                     وز دو حرف آورد نه طارم پديد

مهره ی انجم ز زرين حقه ساخت

                            با فلک در حقه هر شب مهره باخت

دام تن را مختلف احوال کرد

                                    مرغ جان را خاک در دنبال کرد

بحر را بگذاشت در تسليم خويش

                                کوه را افسرده کرد از بيم خويش

بحر را از تشنگی لب خشک کرد

                            سنگ را ياقوت و خون را مشک کرد

روح را در صورت پاک اونمود

                              اين همه کار از کفی خاک او نمود

عقل سرکش را به شرع افکنده کرد

                            تن به جان و جان به ايمان زنده کرد

کوه را هم تيغ داد و هم کمر

                                   تا به سرهنگی او افراخت سر

گاه گل در روی آتش دسته کرد

                                    گاه پل بر روی دريا بسته کرد

نيم پشه بر سر دشمن گماشت

                               بر سر او چار صد سالش بداشت

عنکبوتی را به حکمت دام داد

                                          صدر عالم را درو آرام داد

بست موری را کمر چون موی سر

                                      کرد او را با سليمان در کمر

خلعت اولاد عباسش بداد

                           طاء و سين بی زحمت طاسش بداد

پيشوايانی که ره بين آمدند

                                   گاه و بی گاه از پی اين آمدند

جان خود را عين حيرت يافتند

                               هم ره جان عجز و حسرت يافتند

درنگر اول که با آدم چه کرد

                               عمرها بر وی در آن ماتم چه کرد

بازبنگر نوح را غرقاب کار

                                 تا چه برد از کافران سالی هزار

باز ابراهيم را بين دل شده

                                   منجنيق و آتشش منزل شده

باز اسمعيل را بين سوگوار

                                 کبش او قربان شده در کوی يار

باز در يعقوب سرگردان نگر

                                     چشم کرده در سر کار پسر

باز يوسف را نگر در داوری

                                  بندگی و چاه و زندان بر سری

باز ايوب ستمکش را نگر

                                مانده در کرمان و گرگان پيش در

باز يونس را نگر گم گشته راه

                                    آمده از مه به ماهی چند گاه

باز موسی را نگر ز آغاز عهد

                                   دايه فرعون و شده تابوت مهد

باز داود زر هگر را نگر

                                         موم کرده آهن از تف جگر

باز بنگر کز سليمان خديو

                                 ملک وی بر باد چون بگرفت ديو

باز آن را بين که دل پر جوش شد

                                   اره بر سر دم نزد خاموش شد

باز يحيی را نگر در پيش جمع

                              زار سر بريده در طشتی چو شمع

باز عيسی را نگر کز پای دار

                                  شد هزيمت از جهودان چند بار

باز بنگر تا سر پيغامبران

                                        چه جفا و رنج ديد از کافران

تو چنان دانی که اين آسان بود

                                      بلکه کمتر چيز ترک جان بود

چند گويم چون دگر گفتم نماند

                                  گر گلی کز شاخ می رفتم نماند

کشته ی حيرت شدم يکبارگی

                                   می ندانم چاره جز بی چارگی

ای خرد در راه تو طفلی بشير

                           گم شده در جست و جويت عقل پير

در چنان ذاتی من آنگه کی رسم

                                     از زعم من در منزه کی رسم

نه تو در علم آيی و نه در عيان

                                 نی زيان و سودی از سود و زيان

نه ز موسی هرگزت سودی رسد

                                      نه ز فرعونت زيان بودی رسد

ای خدای بی نهايت جز تو کيست

                      چون توئی بی حد و غايت جز تو چيست

هيچ چيز از بی نهايت بی شکی

                                    چون به سر نايد کجا ماند يکی

ای جهانی خلق حيران مانده

                                             تو بزير پرده پنهان مانده

پرده برگير آخر و جانم مسوز

                                  بيش ازين در پرده پنهانم مسوز

گم شدم در بحر حيرت ناگهان

                                زين همه سرگشتگی بازم رهان

در ميان بحر گردون مانده ام

                                      وز درون پرده بيرون مانده ام

بنده را زين بحر نامحرم برآر

                                       تو درافکندی مرا تو هم برآر

نفس من بگرفت سر تا پای من

                                گر نگيری دست من ای وای من

جانم آلودست از بيهودگی

                                            من ندارم طاقت آلودگی

يا ازين آلودگی پاکم بکن

                                   يا نه در خونم کش و خاکم بکن

خلق ترسند از تو من ترسم ز خود

                                   کز تو نيکو ديده ام از خويش بد

مرده يی ام می روم بر روی خاک

                               زنده گردان جانم ای جانبخش پاک

ممن و کافر به خون آغشت هاند

                                 يا همه سرگشته يا برگشته اند

گر بخوانی اين بود سرگشتگی

                                          ور برانی اين بود برگشتگی

پادشاها دل به خون آغشته ام

                             پای تا سر چون فلک سرگشت هام

گفته ای من با شماام روز و شب

                                    يک نفس فارغ مباشيد از طلب

چون چنين با يکدگر همسايه ايم

                               تو چو خرشيدی و ما هم سايه ايم

چه بود ای معطی بی سرمايگان

                                         گر نگه داری حق همسايگان

با دلی پر درد و جانی با دريغ

                                ز اشتياقت اشک می بارم چو ميغ

گر دريغ خويش برگويم ترا

                                         گم بباشم تا به کی جويم ترا

ره برم شو زان که گم راه آمدم

                                          دولتم ده گرچه بی گاه آمدم

هرکه در کوی تو دولت يار شد

                                  در تو گم گشت وز خود بی زار شد

نيستم نوميد و هستم بی قرار

                                          بوک درگيرد يکی از صد هزار

ای خليفه زاده ی بی معرفت

                                       با پدر در معرفت شو هم صفت

هرچ آورد از عدم حق در وجود

                                       جمله افتادند پيشش در سجود

چون رسيد آخر به آدم فطرتش

                                         در پس صد پرده برد از غيرتش

گفت ای آدم تو بحر جود باش

                                    ساجدند آن جمله تو مسجود باش

و آن يکی کز سجده ی او سربتافت

                           مسخ و ملعون گشت و آن سر درنيافت

چون سيه رو گشت گفت ای بی نياز

                                           ضايعم مگذار و کار من بساز

حق تعالی گفت ای ملعون راه

                                     هم خليفست آدم و هم پادشاه

باش چشما روی او امروز تو

                                        بعد ازين فردا سپندش سوز تو

جزو کل شد چون فرو شد جان به جسم

                                   کس نسازد زين عجايب تر طلسم

جان بلندی داشت تن پستی خاک

                                   مجتمع شد خاک پست و جان پاک

چون بلند و پست با هم يار شد

                                           آدمی اعجوبه ی اسرار شد

ليک کس واقف نشد ز اسرار او

                                             نيست کار هر گدايی کار او

نه بدانستيم و نه بشناختيم

                                               نه زمانی نيز دل پرداختيم

چند گويی جز خموشی راه نيست

                                 زانک کس را زهر هی يک آه نيست

آگهند از روی اين دريا بسی

                                      ليک آگه نيست از قعرش کسی

گنج در قعرست گيتی چون طلسم

                                       بشکند آخر طلسم و بند جسم

گنج يابی چون طلسم از پيش رفت

                                جان شود پيدا چو جسم از پيش رفت

بعد از آن جانت طلسمی ديگرست

                                      غيب را جان تو جسمی ديگرست

همچنين می رو به پايانش مپرس

                                      در چنين دردی به درمانش مپرس

در بن اين بحر بی پايان بسی

                                   غرقه گشتند و خبر نيست از کسی

در چنين بحری که بحر اعظمست

                                      عالمی ذره ست و ذره عالمست

کوپله ست اين بحر را عالم، بدان

                                    ره ی هم کوپله ست اين هم بدان

کو نمايد عالم و يک ذره هم

                                          کم شود دو کوپله زين بحر کم

کس چه داند تا درين بحر عميق

                                            سنگ ريزه قدر دارد يا عقيق

عقل و جان و دين و دل درباختم

                                                 تا کمال ذره ای بشناختم

منبع : منطق الطير عطار نيشابوری