قسم به انجير و زيتون و طور سينين‏و شهر مکه « که ما انسان را در بهترين صورت و نظام آفريديم»

سوره التین آیات 1 الی 8

 ( بخش اول )

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ

 وَ التِّينِ وَ الزَّيْتُونِ * وَ طُورِ سِينِينَ * وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ * لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ * ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلِينَ * إِلاَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ * فَما يُکَذِّبُکَ بَعْدُ بِالدِّينِ * أَ لَيْسَ اللَّهُ بِأَحْکَمِ الْحاکِمِينَ *

ترجمه :

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

قسم به انجير و زيتون (يا: قسم به سرزمين شام و بيت المقدس)، * و سوگند به «طور سينين‏»، * و قسم به اين شهر امن ( مکه)، * که ما انسان را در بهترين صورت و نظام آفريديم، * سپس او را به پايين‏ترين مرحله بازگردانديم، * مگر کساني که ايمان آورده و اعمال صالح انجام داده‏اند که براي آنها پاداشي تمام‏نشدني است! * پس چه چيز سبب مي‏شود که بعد از اين همه (دلايل روشن) روز جزا را انکار کني؟! * آيا خداوند بهترين حکم‏کنندگان نيست؟!

تفسیر المیزان :

اين سوره مساءله بعث و جزا را ياد آور شده، مطلب را از راه خلقت انسان در بهترين تقويم، و سپس اختلاف افراد انسان در بقا بر فطرت اولي و خارج شدن از آن، و در نتيجه تنزلش تا اسفل سافلين را بيان نموده، در آخر خاطر نشان مي کند که به حکم حکمت الهي واجب است که بين دو طايفه در دادن جزا فرق گذاشت، و پاداش هر دو نبايد يکسان باشد.

و اين سوره مکي است، هر چند که مي تواند مدني هم باشد، مؤيد مکي بودنش سوگند به (و هذا البلد الامين) است هر چند که اين نيز صريح نيست در اينکه سوره در مکه نازل شده، چون احتمال دارد سوگند به شهر مکه بعد از هجرت آن حضرت و مراجعتش به مکه نازل شده باشد.

مراد از (تين) و (زيتون) و وجه تسميه مکه به (البلد الامين) و التين و الزيتون و طور سينين و هذا البلد الامين

بعضي از مفسرين گفته اند: مراد از کلمه (تين) (انجير) و (زيتون) دو ميوه معروف است، که خداي تعالي به آنها سوگند ياد کرده، به خاطر اينکه در آنها فوايد بسيار زيادي و خواص و منافعي سراغ داشته.

ولي بعضي ديگر گفته اند: منظور از تين، کوهستاني است که دمشق بر بلندي آن واقع شده، و منظور از زيتون کوهستاني است که بيت المقدس بر بالاي يکي از کوه هايش بنا شده، و اطلاق نام دو ميوه انجير و زيتون بر اين دو کوه شايد براي اين بوده که اين دو ميوه در اين دو منطقه مي رويد، و سوگند خوردن به اين دو منطقه هم شايد به خاطر اين بوده که عده بسياري از انبيا در اين دو نقطه مبعوث شده اند. و بعضي ديگر احتمال هايي ديگر داده اند.

و مراد از (طور سينين)،کوهي است که در آن خداي تعالي با موسي بن عمران تکلم کرد، که طور سيناء هم ناميده مي شود، و مراد از (هذا البلد الامين)مکه مشرفه است، و بلد امينش خواند، چون امنيت يکي از خواصي است که براي حرم تشريع شده، و هيچ جاي ديگر دنيا چنين حکمي برايش تشريع نشده، و اين حرم سرزميني است که خانه کعبه در آن واقع است، و خداي تعالي درباره آن فرموده: (او لم يروا انا جعلنا حرما امنا)، و نيز در دعايي که قرآن کريم از ابراهيم خليل (عليه السلام) حکايت کرده آمده: (رب اجعل هذا بلدا امنا)،و در دعاي ديگرش آمده: (رب اجعل هذا البلد امنا)

و در آيه مورد بحث با آوردن کلمه (هذا) و اشاره کردن به مکه احترام خاصي از آن کرده، و فهمانده که کعبه نسبت به آن سه نقطه ديگر شرافت خاصي دارد، و اگر آن را امين خوانده يا به اين جهت است که کلمه (امين) را به معناي (آمن) گرفته، و آمن معناي نسبت را افاده مي کند، و در نتيجه به معناي (ذي الامن - داراي امن) است، مثل اينکه کلمه (لابن و تامر) به معناي دارنده لبن (شير) و تمر (خرما) است. و يا به خاطر اين است که فعيل در اينجا به معناي مفعول است، يعني شهري که مردم در آن ايمن هستند، و کسي از اهالي آن اين ترس را ندارد که بر سرش بريزند و آسيبش برسانند، پس نسبت امن به خود شهر دادن نوعي مجازگويي است.

منظور از خلقت انسان در احسن تقويم و اشاره به مقام رفيع او بر حسب طبع اوّلي واستعداد ذاتي لقد خلقنا الانسان في احسن تقويم  اين آيه جواب چهار سوگند قبل است، و منظور از (خلق کردن انسان در احسن تقويم) اين است که: تمامي جهات وجود انسان و همه شوونش مشتمل بر تقويم است. و معناي (تقويم انسان) آن است که او را داراي (قوام) کرده باشند، و قوام عبارت است از هر چيز و هر وضع و هر شرطي که ثبات انسان و بقايش نيازمند بدان است، و منظور از کلمه (انسان) جنس انسان است، پس جنس انسان به حسب خلقتش داراي قوام است.

و نه تنها داراي قوام است، بلکه به حسب خلقت داراي بهترين قوام است، و از اين جمله و جمله بعدش که مي فرمايد: (ثم رددناه اسفل سافلين الا الذين...)استفاده مي شود که انسان به حسب خلقت طوري آفريده شده که صلاحيت دارد به رفيع اعلي عروج کند، و به حياتي خالد در جوار پروردگارش، و به سعادتي خالص از شقاوت نائل شود، و اين به خاطر آن است که خدا او را مجهز کرده به جهازي که مي تواند با آن علم نافع کسب کند، و نيز ابزار و وسائل عمل صالح را هم به او داده، و فرموده: (و نفس و ما سويها فالهمها فجورها و تقويها)پس هر وقت بدانچه دانسته ايمان آورد، و ملازم اعمال صالح گرديد، خداي تعالي او را به سوي خود عروج مي دهد و بالا مي برد، همچنان که فرمود: (اليه يصعد الکلم الطيب و العمل الصالح يرفعه،)  و نيز فرموده: و لکن يناله التقوي منکم، و نيز فرموده: (يرفع اللّه الذين امنوا منکم و الذين اوتوا العلم درجات)، و نيز فرموده: (فاولئک لهم الدرجات العلي)،و آيات ديگر از اين قبيل، که دلالت مي کند بر اينکه مقام انسان مقام بلندي است، و مدام مي تواند به وسيله ايمان و عمل صالح بالا رود، و اين از ناحيه خدا عطايي است قطع ناشدني، و خدا آن را پاداش خوانده، همچنان که آيه ششم اين سوره به آن اشاره دارد، و مي فرمايد: (فلهم اجر غير ممنون)چند احتمال درباره مراد از (ردّ) انسان (جز مؤمنان صالح العمل) به (اسفل سافلين)

ثم رددناه اسفل سافلين

کلمه (رد) که مصدر فعل (رددنا) است، ظاهرش اين است که به همان معناي معروفش باشد، در نتيجه کلمه (اسفل) به خاطر افتادن حرف جر يعني حرف الي از اولش منصوب شده، و تقديرش (رددناه الي اسفل)است، و مراد از (اسفل سافلين)مقام منحطي است که از هر پستي پس تر، و از مقام هر شقي و زيانکاري پايين تر است. و معناي آيه اين است که: سپس ما همين انسان را که در بهترين تقويم آفريديم، به مقام پستي برگردانديم که از مقام تمام اهل عذاب پست تر است.

احتمال هم دارد که کلمه (رد) در اينجا به معناي جعل باشد، يعني ما او را پست ترين پست ها قرار داديم. و نيز احتمال دارد به معناي تغيير باشد، و معنا چنين باشد که: ما سپس همين انسان را که آنطور آفريديم تغيير مي دهيم، و مراد از (سفالت) به هر حال شقاوت و عذاب است.

و بعضي گفته اند: مراد از خلقت انسان در احسن تقويم، همان شرايطي است که يک انسان در آن شرايط، هستي مي يابد و به حد جواني مي رسد، حدي که قوايش استقامت يافته، صورت ظاهريش، و جمال هيئتش به کمال مي رسد.

و مراد از رد انسان به اسفل سافلين بر گرداندنش به دوران ضعف قواي ظاهري و باطنيش در پيري است، که قد و قامتش از استقامت به انحناء مي گرايد، و هوش و حواسش ناتوان مي شود، در نتيجه اين آيه مفاد آيه زير را مي رساند که فرموده: (و من نعمره ننکسه في الخلق) و ليکن اين معنا با آيه (الا الذين امنوا و عملوا الصالحات)نمي سازد، چون به طور مسلم اين استثناي متصل است، و برگشتن خلق و خوي انسان در دوران پيري استثناپذير نيست، چون حکم خلقت عمومي است، و مؤمن و کافر سرش نمي شود، هر کس به دوران پيري برسد چه صالح باشد و چه طالح، خلقت ظاهري و خوي باطنيش تغيير مي کند، و ادعاي اينکه مردم صالح و مؤمن چنين نمي شوند، و از دگرگوني مصون هستند، ادعايي است خرافي. و همچنين اين ادعا که کسي بگويد: مراد از انسان در آيه شريفه تنها کافر است، و مراد از رد او بردنش به جهنم، و يا استثناء در آيه منقطع است، و مراد از رد، آنکس در خلقت است.

الا الذين امنوا و عملوا الصالحات فلهم اجر غير ممنون

مگر کساني که ايمان آورده و اعمال صالح کردند، که اجري غير ممنون يعني غير مقطوع دارند، و اين استثناء متصل و استثناء از جنس انسان است، و حرف (فاء) جمله (فلهم اجر...)را متفرع بر اين استثنا مي کند، و اين خود مويد آن است که مراد از رد انسان به سوي اسفل سافلين، ردش به سوي شقاوت و عذاب است.

معناي آيه: فما يکذّبک بعد بالدين...)و تقرير احتجاجي که براي اثبات بعث وجزا متضمّن است. فما يکذبک بعد بالدين اليس اللّه باحکم الحاکمين خطاب در اين آيه به انسان است، البته به اعتبار جنس انسان.

ولي بعضي گفته اند: در ظاهر خطاب به رسول خدا (صلي اللّه عليه و آله و سلم) است، و در واقع منظور ساير مردمند. کلمه (ما) در آن استفهامي و استفهامش توبيخي است، و جار و مجرور (بالدين) متعلق است به جمله (يکذبک)،و کلمه (دين) به معناي جزا است. و معنايش - به طوري که گفته اند - اين است که اي انسان! آن انگيزه اي که تو را واداشته که جزاي روز قيامت را تکذيب کني چيست؟ آن هم بعد از اينکه ما انسان را را دو طايفه کرده، يک طايفه که به سوي اسفل سافلين برگشتند، و طايفه اي که پاداش داده شدند، پاداشي قطع ناشدني.

(اليس اللّه باحکم الحاکمين)- اين استفهام براي تقرير و تثبيت مطلب قبل است، و احکم الحاکمين بودن خدا به اين معنا است که او فوق هر حاکم است، چون حکمش متقن ترين حکم است، و در حقيقت و نفوذ از حکم هر حاکم ديگر برتر است، حکم او به هيچ وجه دچار وهن و اضطراب و بطلان نمي گردد، خداي تعالي در عالم خلقت و تدبير حکمي مي راند که به مقتضاي حکمت بايد رانده شود، حکمي متقن و زيبا و با نفوذ، و چون از يکسو خداي تعالي احکم الحاکمين، و از سوي ديگر مردم از نظر اعتقاد و عمل دو طايفه هستند حکمت واجب مي سازد که خداي تعالي بين اين دو طايفه از نظر جزا در حيات باقي آخرت فرق بگذارد، و همين است که مساءله بعث را واجب مي کند.

پس تفريعي که در جمله (فما يکذبک بعد بالدين) شده، از قبيل تفريع نتيجه بر حجت است، و جمله (اليس اللّه باحکم الحاکمين) حجت مذکور را تتميم مي کند، چون تماميت حجت، موقوف بر احکم الحاکمين بودن خداست.

و حاصل آن حجت اين است که: بعد از آنکه مسلم شد که انسان در احسن تقويم خلق شده، و معلوم شد که بعد از خلقت، به دو طايفه تقسيم مي شود، طايفه اي که از تقويم خداداديش که تقويمي احسن بود خارج و به سوي اسفل سافلين برمي گردد، و طايفه اي که به همان تقويم احسن الهي و بر صراط فطرت اولش باقي مي ماند. و از سوي ديگر خداي تعالي مدبر امور ايشان، احکم الحاکمين است. و از سوي سوم حکمت اين خدا اقتضا دارد که با اين دو طايفه يک جور معامله نکند نتيجه مي گيريم که پس بايد روز جزايي باشد، تا هر طايفه اي به جزاي عملي که کرده اند برسند، و عقل و فطرت آدمي اجازه نمي دهد و بهانه اي ندارد که اين روز جزا را تکذيب کند.

پس آيات مورد بحث به طوري که ملاحظه مي کنيد - همان معنايي را افاده مي کند که آيه زير آن را افاده مي کند: (ام نجعل الذين امنوا و عملوا الصالحات کالمفسدين في الارض ام نجعل المتقين کالفجار)،و نيز آيه زير که مي فرمايد: (ام حسب الذين اجترحوا السيئات ان نجعلهم کالذين امنوا و عملوا الصالحات سواء محياهم و مماتهم ساء ما يحکمون).

و بعضي از مفسرين که خطاب در آيه (فما يکذبک) را متوجه رسول خدا (صلي اللّه عليه و آله و سلم) دانسته اند، کلمه (ما - چيزي که را) به معناي (من - کسي که) گرفته اند، و نيز حکم را به معناي قضا گرفته، و در نتيجه آيه را چنين معنا کرده اند: وقتي مردم مختلف هستند، و لازمه اختلافشان اختلاف جزايشان در روز جزاست، پس کسي که تکذيب جزا را روش خود کرده آيا خداي تعالي را (اقضي القاضين) نمي داند؟ آري او بين تو و تکذيب گران به تو به روز جزا حکم خواهد کرد. ولي خواننده عزيز توجه دارد که صاحبان اين وجه بيهوده خود را به زحمت انداخته اند.

بحث روايتي

چند روايت راجع به مراد از (تين)، (زيتون) و (البلد الامين) در تفسير قمي در ذيل آيه (و التين و الزيتون و طور سينين و هذا البلد الامين)آمده که: منظور از (تين)، مدينه، و از (زيتون)بيت المقدس، و از (طور سينين)کوفه، و از (هذا البلد الامين)مکه است.

مؤلف: اين معنا در بعضي از روايات از موسي بن جعفر (عليه السلام) از پدران بزرگوارش از رسول خدا (صلي اللّه عليه و آله و سلم) نيز آمده، ولي خالي از اشکال نيست. و در بعضي ديگر آمده: تين و زيتون، حسن و حسين، و طور علي، و بلد امين رسول خدا (صلي اللّه عليه و آله و سلم) است ولي اين روايات به هيچ وجه از باب تفسير نيست.

و در الدر المنثور است که ابن مردويه از جابر بن عبد اللّهروايت کرده که گفت: خزيمه بن ثابت - البته اين غير آن خزيمه انصاري است - از رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم)از بلد امينپرسيد، فرمود: مکه است.

منبع :  ترجمة تفسیر الميزان حضرت آیتالله علامه طباطبایى (رحمهالله)