حق الناس و توبه

ارکان و شرایط توبه و استغفار در احادیث                   

یک کسی آمد خدمت حضرت علی علیه السلام و گفت: «استغفرالله ربی و اتوب الیه»؛ خیال کرد توبه یعنی کلمه استغفار را بر زبان آوردن. علی علیه السلام به او گوشزد نمود و فرمود: «ثکلتک امک»؛ مادرت به عزایت بنشیند. «اتدری ما الاستغفار؟ ان الاستغفار درجة العلیین»؛ آیا می دانی استغفار چیست؟ استغفار درجه علیین است ( نهج البلاغه، حکمت 417). بعد حضرت استغفار را تشریح می کند:

 پشیمانی کامل از گذشته تیره و سیاه، تصمیم قوی بر برنگشتن به گناهان سابق، ادای حقوق الهی که فوت شده است، ادای حقوق الناس که فوت شده است. بعد دو جمله می گوید که درست معنای شورش و انقلاب علیه خود و مجازات کردن خود را دارد. می گوید: دیگر اینکه این گوشتهای مبارکی! که در این بدنت از گناه روئیده، باید این ها را ذوب کنی. این گوشتها که از حرام روئیده است، این گوشتها که در مجالس لهو و لعب و توأم با هرزگی روییده است، باید بروی همه این ها را ذوب کنی از نو گوشت جدید بروید. دیگر اینکه باید به این بدنت سختی طاعت را بچشانی همچنان که لذت معصیت را چشانده ای. فرمود :

 استغفار و توبه یك كلمه است بر اساس شش پایه این شش پایه را كه علی ( ع ) بیان كرده است، علما اینطور درك كرده اند كه دو تا ازاینها ركن و اساس توبه، دو تای دیگر شرط قبول توبه یعنی دو تا ماهیت توبه را تشكیل میدهند و دو تای دیگر شرط قبول توبه ماهیت دار را، و دو تای آخر شرط كامل شدن توبه هستند. حالا این شش تا چیست؟

رکن اول توبه و استغفار: ندامت و پشیمانی  

علی (ع) می فرماید: «اولها الندم علی ما مضی»، اولین شرط ( ركن ) توبه پشیمانی و حسرت و تأسف و آتش درونی و ناراحتی بر آنچه كه گذشته است، می باشد (نهج البلاغه/417). یعنی توبه آنوقت واقعا توبه است كه شما نگاهی به صحیفه سیاه اعمال گذشته خودتان بكنید، یكمرتبه یك ندامتی، یك پشیمانی زیادی، یك تأسف و حسرت فوق العاده ای در شما ایجاد شود و دلتان آتش بگیرد كه این چه كاری بود كه من كردم؟!

شرط اول توبه كردن چنین پشیمانی و ندامتی است. خدای ناخواسته لب به یك حرام مثلا شراب آلوده ای، یكدفعه فكر میكنی كه آخر قرآن درباره شرابخواری چه گفته است؟ قرآن گفته است: «یا ایها الذین آمنوا انما الخمر و المسیر و الانصاب و الازلام رجس من عمل الشیطان فاجتنبوه لعلكم تفلحون؛ ای مومنان! حق این است که شراب و قمار و بت های نصب شده و تیرهای بخت آزما، پلیدی (و) از عمل شیطان هستند، پس از آنها دوری کنید تا رستگار شوید» ( سوره مائده، آیه 90). شرابخواری با سعادت و رستگاری جور در نمی آید. قماردر اسلام حرام است، از گناهان كبیره است، به هر شكلی كه می خواهد باشد مسلمان قمار نمی كند.

ما دو تا گناه كبیره درجه یك داریم، یكی از آنها دروغ گفتن است و دیگری غیبت كردن. گناه كبیره یعنی گناهی كه انسان بوسیله آن استحقاق جهنم رفتن را پیدا می كند. «لا یغتب بعضكم بعضا ا یحب احدكم ان یأكل لحم اخیه میتا؛ مردم غیبت یكدیگر را نكنید آیا هیچیك از شما دوست دارد كه گوشت برادر مسلمانش را در حالی كه مرده است بخورد؟!» »( سوره حجرات آیه 12). گوشت مرده چقدر تنفر آور است، خصوصا اگر انسان مرده را بشناسد و دوستش بوده باشد.

دیگر بالاتر از این تعبیر هم هست؟ تهمت یعنی دروغ بعلاوه غیبت. یعنی دو گناه كه با همدیگر توأم شوند، اسمش می شود تهمت، و چقدر در میان ما تهمت زدن رائج است و بعضی از ما كه می خواهیم مقدسی بكنیم، یك " می گویند " اول حرفمان می آوریم. مثلا شخصی به یك نفر تهمتی زده، می خواهیم از گردن خودمان رد بكنیم خیال می كنیم كه سر خدا را هم می شود كلاه گذاشت! می گوئیم: می گویند فلانی چنین است، می گویند فلانجا چنین است. دیگری از ما می شنود و در جای دیگر می گوید: می گویند چنین، و بعد می گوید خوب من كه نگفتم، من میگویم دیگران گفته اند كه اینطور است.

قرآن جلوی این را هم گرفته است، این را هم یك گناه بزرگ شمرده است، می گوید: «ان الذین یحبون ان تشیع الفاحشة فی الذین آمنوا لهم عذاب الیم   آنان كه دوست دارند در میان مردم زشتی درباره فرد مؤمنی، افراد مؤمنی، یك مؤسسه ایمانی شیوع پیدا كند برایشان عذاب دردناكی است» (سوره نور، آیه 19(.

برای توبه كردن اول باید یك توجهی به غیبتهای خودمان بكنیم، توجهی به شرابخواریهای خودمان بكنیم، توجهی به تهمت زدنهای خودمان بكنیم، توجهی به قمارهای خودمان بكنیم، توجهی به چشم چرانیهای خودمان بكنیم، خانمها توجهی به لخت بودنهایشان بكنند. پیغمبر اكرم ( ص ) فرمود: من در معراج زنهائی را دیدم كه آنها را از موهایشان آویخته بودند و با تازیانه های آتشین می زدند. متحیر از جبرئیل پرسیدم اینها چه كسانی هستند؟! جبرئیل گفت: زنانی از امت تو كه مویشان را از نا محرم نمی پوشانند. آنوقت كه بی حجابی نبود ولی پیغمبر به چشم باطن دید. گفت زنانی را دیدم كه از پستانهایشان آویخته بودند، پستانشان را شلاق می زدند، زنانی كه چنین و چنان بوده اند. چه كسانی بودند؟

فرمود: بمن گفتند اینها زنانی از امت تو هستند كه بدنشان را به مردم ارائه می دهد. یك ذره فكر كنید، غفلت تا كی؟ «ا لم یأن للذین آمنوا ان تخشع قلوبهم لذكر الله و ما نزل من الحق؛ آیا نرسیده آن وقتی كه این دلهای ما خشوع پیدا كنند، خاشع شوند، نرم شوند برای یاد خدا و به این قرآن حقی كه از جانب خدا نازل شده است، اعتنائی بكنیم؟ به تعلیماتش توجهی بكنیم؟، توبه بكنیم؟!» ( سوره حدید، آیه 16). اولش اینست كه روحت آتش بگیرد، مشتعل بشود، خودت را غرق در حسرت ببینی، غرق در ندامت و پشیمانی ببینی. چشمت را بر روی گناهانت باز كن! یك محاسبة الاعمالی برای خودت درست كن، از خودت حساب بكش، ببین روزی چند تا گناه كبیره مرتكب می شوی؟

رکن دوم توبه و استغفار: تصمیم به عدم بازگشت  

شرط ( ركن ) دوم توبه چیست؟ امام علی (ع) می فرماید: « العزم علی ترك العود؛ تصمیم بر ترک بازگشت به آن برای همیشه» (نهج البلاغه/ 417). یك تصمیم مردانه، یك تصمیم جدی كه دیگر من این عمل ناشایست را تكرار نمی كنم. البته شما را با این شعری كه خواندم مایوس نكرده باشم، نگوئید پس كار ما تمام است، نه «لا تقنطوا من رحمة الله؛ از رحمت الهی مأیوس نباشید» ( سوره زمر، آیه 53). از هر چه گناه دارید بر گردید، خدا می پذیرد. همه شرایط را ذكر كرده اند، ولی حد و اندازه برای گناه ذكر نكرده اند. نگفته اند اگر گناهت به این حد رسید توبه ات قبول می شود و از آن بالاتر كه شد نه، بلكه گفته اند توبه كن قبول می شود اما به شرط اینكه واقعا توبه كنی.

 اگر آتش درونی در تو پیدا بشود، انقلاب مقدس در روح تو پیدا بشود و تصمیم بر عدم عود بگیری، توبه تو قبول است، اما بشرط اینكه تصمیم تو واقعا تصمیم باشد، نه اینكه بیائی اینجا پچ پچی هم با خودت بكنی و بگوئی عجب وضع بدی داریم و بیرون كه رفتی فراموش بكنی. این بدرد نمی خورد و بدتر است. اما فرمود كسانی كه استغفار می كنند و باز گناه را تكرار می كنند استغفار شان از استغفار نكردن بدتر است. چون این مسخره كردن توبه است، استهزاء خداست، استهزاء توبه است. این دو تا، ركن توبه است: اول ندامت، حسرت، اشتعال درونی، ناراحتی از گذشته، پشیمانی كامل از گناه و دوم: تصمیم قاطع و جدی برای تكرار نكردن گناه.

شرائط توبه و استغفار  

اما توبه و استغفار دو تا شرط هم دارد:

-1بازگرداندن حقوق مردم  

بعد علی ( ع ) دو موضوع را فرمود كه شرط كمال توبه واقعی است. فرمود: توبه، آنوقت توبه است كه این گوشتهایی را كه در حرام رویانیده ای، آب كنی. اینها گوشت انسان نیست. یعنی چه؟ یعنی این گوشتهائی كه در مجالس شب نشینی در بدن تو آمده است، این هیكلی كه درست كرده ای از حرام، استخوانت از حرام است، پوستت از حرام است، گوشتت از حرام است، خونت از حرام است، باید كوشش كنی كه اینها را آب كنید و بجای اینها گوشتی كه از حلال روئیده باشد، پیدا شود. خودت را ذوب كن. حتما باور نمی كنید. سپس فرمود :

به این بدن كه اینهمه لذت معصیت را چشیده است، رنج طاعت را بچشان، از نازك نارنجی بودن بیرون بیا، با نازك نارنجی گری آدم بنده خدا نمی شود، اصلا انسان نمی شود، آدم نازك نارنجی انسان نیست. روزه می گیری سخت است، مخصوصا چون سخت است بگیر. شب میخواهی تا صبح احیا بگیری برایت سخت است، مخصوصا چون سخت است این كار را بكن. یك مدتی هم بخودت رنج سختی بده، خودت را تأدیب كن.

-2 ادای حقوق الهی

شرط دوم قبول  توبه اینست كه حقوق الهی را ادا كنی. حق الهی یعنی چه؟ مثلا روزه حق الله است، روزه مال خداست. روزه هایی را كه خورده ای باید قضا بكنی. نمازهائی را كه ترك كرده ای باید قضایش را بجا بیاوری. مستطیع بوده ای و حج نرفته ای. حجت را باید انجام بدهی، اینها شوخی نیست. در مساله حج وارد است كه اگر كسی مستطیع بشود و هیچ عذر شرعی نداشته باشد یعنی استطاعت طبیعی داشته باشد و از نظر راه مانعی نباشد، استطاعت مالی داشته باشد و امكانات ثروتش به او اجازه بدهد، استطاعت بدنی داشته باشد و مریض نباشد كه قدرت رفتن نداشتن باشد، و در عین حال به حج نرود و نرود تا بمیرد، چنین كسی هنگام مردن، مسلمان از دنیا نخواهد رفت. فرشتگان الهی میایند و به او می گویند: « مت ان شئت یهودیا و ان شئت نصرانیا؛ تو كه این ركن اسلامی را به جا نیاورده ای ، حالا مخیر هستی ، می خواهی یهودی بمیر ، می خواهی نصرانی بمیر ، تو دیگر نمی توانی مسلمان بمیری» (وسائل ج 8 ص 20 و 21(.

شرائط كمال توبه واقعی

شرط اول اینست كه حقوق مردم، حق الناس را باید برگردانی. خدا عادل است، از حقوق بندگانش نمی گذرد. یعنی چه؟ مال مردم را خورده ای؟ باید یا آن مال را برگردانی با صاحبش یا لااقل او را راضی بكنی. از مردم غیبت كرده ای؟ باید استرضا بكنی، بروی خودت را بشكنی، بگوئی آقا من از تو غیبت كرده ام، خواهش می كنم از من راضی باش.

انسان اگر میخواهد توبه كند باید حقوق و دیون مردم را بپردازد. آن كسی كه زكات به او تعلق گرفته و نداده، حق الناس به گردنش است و باید بپردازد، آن كسی كه خمس به گردنش است و نداده حق الناس به گردنش است و باید بپردازد، آن كسی كه به رشوه خورده است باید به صاحبش بر گرداند. هر كسی از راه حرامی مال به دست آورده باید بر گرداند. اگر جنایتی بر كسی وارد كرده است، باید او را استرضا كند. همین طوری كه نمیتوان گفت توبه!

علی ( ع ) فرمود: شرط توبه اینست كه حقوق مردم را بپردازی. مثلا مال مردم راخورده ای و حالا هیچ چیز نداری كه بدهی و در یك شرایطی هم هستی كه به او دسترسی نداری، مثلا او مرده است. در اینجا استغفار كن، برایش طلب مغفرت كن، خدا انشاء الله او را راضی می كند. 

آزادی معنوی، ص 73-70 و ص 75-73،

فلسفه اخلاق، صفحه 164

منبع : http://www.tahoorkotob.com/page.php?pid=7442