حکايت

 محمد خوارزمشاه

  در سالى محمد خوارزمشاه ، رحمه الله عليه با ختا برای مصلحتی صلح اختيار کرد . به جامع کاشغر درآمدم ، پسری ديدم نحوی بغايت اعتدال و نهايت جمال چنانکه در امثال او گويند.

معلمت همه شوخى و دلبرى آموخت

 جفا و عتاب و ستمگرى آموخت

 من آدمى به چنين شكل و خوى و قد و روش

 نديده ام مگر اين شيوه از پرى آموخت

 مقدمه نحو زمخشری در دست داشت و همی خواند : ضرب زيد عمروا و کان المتعدی عمروا . گفتم : ای پسر ، خوارزم و ختا صلح کردند و زيد و عمرو را همچنان خصومت باقيست ؟ بخنديد و مولدم پرسيد. گفتم : خاک شيراز . گفت : از سخنان سعدی چه داری ؟ گفتم :

بليت بنحوی يصول مغاضبا

علی کزيد فی مقابله العمرو

علی جر ذيل يرفع راسه

و هل یستقيم الرفع من عامل الجر

لختی به انديشه فرو رفت و گفت : غالب اشعار او درين زمين به زبان پارسيست ، اگر بگويی بفهم نزديکتر باشد . کلم االناس علی قدر عقولهم. گفتم :

طبع تو را تا هوس نحو كرد

 صورت صبر از دل ما محو كرد

 اى دل عشاق به دام تو صيد

 ما به تو مشغول تو با عمرو و زيد

 بامدادان که عزم سفر مصمم شد ، گفته بودندش که فلان سعديست. دوان آمد و تلطف کرد و تاسف خورد که چندين مدت چرا نگفتی که منم تا شکر قدوم بزرگان را ميان بخدمت ببستمی .گفتم : با وجودت زمن آواز نيايد که منم. گفتا : چه شود گر درين خطه چندين بر آسايی تا بخدمت مستفيد گرديم؟ گفتم : نتوانم بحکم اين حکايت :

بزرگى ديدم اندر كوهسارى

 قناعت كرده از دنيا به غارى

 چرا گفتم : به شهر اندر نيايى

 كه بارى ، بندى از دل برگشايى

 بگفت : آنجا پريرويان نغزند

 چو گل بسيار شد پيلان بلغزند

 اين را بگفتم و بوسه بر سر و روی يکديگر داديم و وداع کرديم.

بوسه دادن به روى دوست چه سود؟

 هم در اين لحظه كردنش به درود

 سيب گويى وداع بستان كرد

 روى از اين نيمه سرخ ، و زان سو زرد

منبع :  باب پنجم  در عشق و جوانى  گلستان سعدی