انسان شناسی در صحیفه سجادیه

( قسمت دوم )

4. انسان آرمانی صحیفه

انسان کامل یا انسان آرمانی از نظر اسلام به کسی گفته می‌شود که نه تنها از ضعف‌ها، کاستی‌ها و آلودگی‌های اخلاقی و رفتاری دور است بلکه تمام فضایل انسانی به شکلی هماهنگ در او پدید آمده و رشد کرده، در عین حال در این‌جا از زبان امام سجاد(ع) ویژگی‌های بنیادی و اساسی انسان کامل معرفی می‌شوند.

4. 1. ویژگی‌های ایمانی انسان آرمانی :

ایمان یکی از اساسی‌ترین مؤلفه‌های معنویت انسان است که بی آن آدمی موجودی ناقص و نامتوازن است و به سلامتی روانی او آسیب خواهد رسید. « ایمان مذهبی تنها مجموعه‌ای از تکالیف برای انسان به رغم تمایلات طبیعی او تعیین نمی‌کند، بلکه چهرة جهان را در نظر او تغییر می‌دهد: عناصری افزون بر عناصر محسوس، در ساختمان جهان ارائه می‌کند، جهان خشک و سرد بی روح و مادی را به جهانی جاندار و آگاه تبدیل می‌کند. ایمان مذهبی تلقی انسان را نسبت به جهان و خلقت دگرگون می‌سازد.

قرآن کریم نیز در این باره می‌فرماید: « حق گرایانه روی خود را به سوی دین کن همان که سرشت خدایی است که مردم را بر آن سرشته است » (روم/30).

4. 1. 1. ایمان به توحید:

از دیدگاه امام سجاد(ع) ایمان به خدای یکتا و باور مخلصانه به توحید و پاکی از هرنوع شرک و شک و الحاد برای انسان آرمانی ضروری است و توفیق یافتگان این راه باید حضرت حق را سپاس و ثنا گویند.

اساساً فضای حاکم بر ادعیه و نیز تمام فرازهایی که حضرت به ستایش خداوند می‌پردازد تأکید بر این ویژگی انسان کامل است مثلاً: « و ستایش مخصوص خداست که به ما معرفت خود را عطا فرمود و خود را به ما شناسانید ... و از درهای نامتناهی علم به ربوبیتش برخی را بر ما گشود و از لطفش به مقام رفیع اخلاص در توحید و یگانگی خود، ما را راهنمایی کرد و از شائبه شرک و الحاد و شک و تردید در امرش دور گردانید » ( 1 ، ص: 30 ).

4. 1. 2. ایمان به عدل:

 عدل یکی از اصول دین مبین اسلام است2 که امام سجاد(ع) در موارد چندی ضمن نیایش‌های خود آن را بیان نموده و با زبان دعا تلاش می‌کند تا راه را برای درک صحیح این موضوع بر روی انسان آرمانی هموار سازد. حضرت در همه جا تأکید می‌کند که همه چیز به دست خدا و به ارادة او است، در عین حال می‌فرماید: « و من دانسته‌ام که در حکم و فرمانت ستمی ‌و در انتقام و به کیفر رساندنت شتابی نیست، و جز این نیست که کسی شتاب می‌کند که از فوت وقت بترسد و ضعیف و ناتوان نیازمند ستم است، و تو ای خدای من برتری از این‌که ستم یا شتاب کنی، برتری بزرگ (و بی پایان) » ( دعای 48/15 ).

امام (ع) دلیل عدالت خداوند را نیز ذکر و استدلال می‌کند که چون خدا ضعیف نیست نیازی به ظلم و بی عدالتی ندارد. هم‌چنین به کار بردن عبارت « یا اعدل العادلین » (دعای 45/54). یعنی: ای دادگرترین دادگران و نیز جمله « و عقوبتک عدل » (12، ص: 295). یعنـی: مجازات کردن تـو از روی عدالت است و یا عبـارت « و لا اخشی الا عدله » همگی برعدالت پروردگار دلالت می کنند.

4. 1. 3. ایمان به وحی و نبوت

:  حضرت محمد(ص): موضوع دیگری که لازم است یک انسان آرمانی به آن اعتقاد داشته باشد باور به وحی و نبوت انبیای الهی، به خصوص پیامبری آخرین پیام‌آور آفریدگار، حضرت محمد(ص)، است. امام سجاد(ع) به منظور تأکید بر این امر، در بیشتر دعاها، به موضوعاتی هم‌چون فرشته وحی، پیامبری انبیا و رسالت حضرت ختمی‌ مرتبت پرداخته و ایمان به این‌گونه امور را از ارزش‌های بزرگ زندگی بشر تلقی می‌نماید. « پروردگارا و (پس از درود و ثنای رسول اکرمت) درود بر حاملان عرش عظیم تو باد که آن‌ها هیچ‌گاه از تسبیح و تنزیه ذات پاکت باز نمی‌ایستند ... و (نیز درود باد بر) جبرئیل امین وحی تو که پیشوای فرشتگان آسمان‌های تو است.... » ( دعای 3/1 الی  6).

هم‌چنین آن حضرت در دعای دوم به گونه‌ای صریح و روش، تأثیر نبوت و اهمیت آن در زندگی انسان را بیان کرده و آن را نعمتی مخصوص امت اسلامی‌ قلمداد نموده، از آن به عنوان یکی از منت‌های الهی یاد می‌کند:

« و سپاس خدای را که به واسطة پیامبرش محمد(ص) بر ما منت نهاد، منتی که امت‌های گذشته و مردم پیشین از آن بی بهره بودند » (دعای 2/1).

هم‌چنین در بخش دیگری از این دعای شریف آورده است که :

« پروردگارا! پس درود و تحیت فرست بر حضرت محمد(ص) که او بر وحی تو امین است و شریف‌تر و بزرگوارتر از تمام خلق توست و اوست امام و پیشوای رحمت و فیض و واسطه و قائد خیرات عالم و مفتاح برکات... » ( 1، ص: 45 ).

همان‌گونه که در این دو فراز از دعا ملاحظه می‌شود امام زین العابدین(ع) با زبان دعا جایگاه و نقش رسالت پیامبر اسلام حضرت محمد(ص) را به شکلی زیبا و شیوا بیان می‌کند و خوانندگان این دعاها را به اهمیت ایمان به نبوت و درک و باور صحیح این اصل از اصول دین واقف می‌سازد.

وجود صلوات در آغاز یا پایان اکثر دعاها و در خلال هر دعا خود دلیلی دیگر بر اهمیت جایگاه والای ایمان و اعتقاد به پیامبری خاتم انبیا است که بدون برخورداری از آن پدید آمدن انسان کامل بی معنی است.

4. 1. 4. ایمان به امامت:

خواست خداوند از مؤمنان مبنی بر اطاعت از پیامبر(ص) و اولی الامر (نساء /59) و فراخوانی پیامبر اسلام پیروانش را به تمسک به قرآن و عترت (2، ص: 190) و ضرورت عقلی وجود مفسران و آموزگارانی درس آموخته از مکتب نبوی در کنار قرآن برای تبیین جزئیات این کتاب آسمانی و رهبری خلق، همه نشانگر این است که یک انسان آرمانی باید عقیده‌ای راسخ و باوری قوی به ائمه اطهار(ع) داشته باشد و گرنه فاقد شرط اساسی ایمانی انسان کامل است. امام علی بن الحسین(ع) که امامت را به صورت مخفی و با تقیه شدید و در زمانی دشوار عهده دار گردید (4، ص: 168) نیز با روش منحصر به فرد خود و در قالب راز و نیاز مسأله امامت و ایمان به آن را به اشکال گوناگونی بیان کرده و باور خود را به عنوان نمونه کامل انسان آرمانی به اصل امامت نشان داده است. « ای پروردگار! درود فرست بر پاکیزه‌تران خویشان آن بزرگوار [حضرت فاطمه و ائمه اثنی عشر علیهم السلام] که آنان را برای امر و فرمان خود برگزیدی، و خزانه داران علمت و نگهداران دینت و جانشینان خود در زمینت و حجت‌های خویش بر بندگانت قرار دادی و آن‌ها را به خواست خود از پلیدی و ناپاکی [معاصی و گناهان] پاک ساختی  3و ایشان را دستاویز به سوی خود و راه بهشت خویش گردانیدی » ( دعای 47/56 ). « بار خدایا مرا از اهل توحید و از اهل ایمان و گروندگان به خود و از اهل تصدیق و اعتراف کنندگان به پیامبرت و پیشوایانی که طاعت و پیروی از ایشان را واجب کرده‌ای قرار ده، از کسانی که توحید و ایمان و تصدیق، به وسیله ایشان و به دست‌های آن‌ها واقع می‌گردد، دعایم را روا کن ای پروردگار هر صنفی از اصناف آفریده شدگان »  ( دعای 48/12 ).

4. 1. 5. ایمان به معاد و رستاخیز:

 در انسان شناسی دینی، زندگی آدمی ‌محدود به دنیا و حیات مادی نیست بلکه او بخشی از زندگانی هدفمند و مسؤولانه خود را در این جهان طی می‌کند و قسمت دیگر را در دنیای پس از مرگ.

ایمان استوار به معاد، حساب و ثواب و عقاب از دیگر ویژگی‌های انسان آرمانی است که امام سجاد در سراسر صحیفه سجادیه به اشکال مختلفی به آن پرداخته است و نشان داده است که باور و توجه عمیق و پایدار به قیامت عنصری مهم در شکل‌گیری هویت انسان کامل است.

1.آخرت سرای بقاست:

« بار خدایا چون گناهانِ مرا به عفو و گذشت و احسان و نیکیِ خود در سرای نیستی [دنیا] در حضور نظایر و مانندها[ی من] پوشاندی [و رسوایم نکردی] پس از رسوایی‌های سرای هستی [و دار بقا] در پیشگاه حاضرین ... پناهم ده.. .»( دعای 32/21 الی 31 ).

2. قیامت روز ملاقات انسان‌ها با یکدیگر است:

 « (پروردگارا طوری با من رفتار کن که) تا وعده گاه روز به هم رسیدن (روز قیامت که جان‌ها با بدن‌ها، یا اهل آسمان با اهل زمین، یا ستمگر با ستم کشیده یا غیر آن‌ها که خدا می‌داند به هم رسند) گورها آرامگاه باشد » ( دعای 42/ 13 ).

3. روز قیامت روز باز خواست:

 رسوایی، حسرت و پشیمانی است. یکی از درخواست‌های امام سجاد(ع) رسوا نشدن به خاطر گناهان در قیامت است که در دعاهای مختلف به درگاه خداوند عرضه می‌دارد. « و ما را در میان گروه بسیاری که در قیامت حاضر می‌شوند به گناه‌های تباه سازنده‌مان رسوا مکن » ( دعای 42/ 14 ). « روهای ما را سفید (و شادمانمان) گردان روزی که روهای ستمگران سیاه می‌شود (و افسرده می‌گردند) در روز افسردگی و پشیمانی » ( دعای 42/ 15 ). « خداوندا در روزی که پرده‌ها (از روی واقعیت‌ها) کنار می‌رود (و هر چیزی همان گونه که هست آشکار می‌شود) مرا هلاک مگردان » (دعای 47، ص: 129).

4. 2. ویژگی‌های اخلاقی - رفتاری :

همراهی ایمان و عمل در آموزه‌های قرآن و پیشوایان دینی آن چنان مهم است که افزون بر تصریح فراوان و تأکید شدید، این دو، در بیشتر آیات و احادیث با هم ذکر شده‌اند‌. از این رو انسان آرمانی و تکامل یافته نه فقط از جنبة ایمان پیشتر از دیگران است، بلکه در برخورداری از اخلاق شایسته و رفتار پسندیده نیز سرآمد است.

در این بخش ویژگی‌های اخلاقی - رفتاری انسان آرمانی از دیدگاه صحیفه سجادیه مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد.

4. 2. 1. عبودیت و بندگی خداوند:

توحید خالص به دو چیز می‌انجامد اول: ایمان قلبی به وحدانیت خدا در ذات، صفات و افعالش و دوم، که نتیجه آن ایمان است، پذیرش وابستگی و نیاز واقعی به خداوند و بندگی عملی اوست این حقیقت را در جای جای صحیفه می‌توان یافت و در مواردی حضرت با تصریح کامل به آن پرداخته است.

« پس من بنده تو و در مشت توام، و زمام امور من به دست تو است. با بودن فرمان تو مرا فرمانی نیست، فرمانت درباره من روان و آن‌چه برای من مقدر ساخته‌ای از روی عدل و داد است. مرا توانایی بیرون رفتن از سلطتنت نیست و نمی‌توانم از قدرت تو تجاوز کرده، پا بیرون گذارم، و توانا نیستم که محبت و دوستی ترا (به خود) متوجه گردانم و به رضایت تو دسترسی یابم و جز با فرمانبری، به آن‌چه در نزد تو است و فزونی رحمتت دسترسی ندارم » (دعای 21/ 5 و 6).

4. 2. 2. شوق دیدار خداوند:

 از آن‌جا که انسان فطرتاً در پی کمال است، جز در لقای خداوند و فنای فی الله و کسب خشنودی او، به رضایت واقعی دست نمی‌یابد، از این رو، همواره پس از رسیدن به خواسته‌های خویش دوباره احساس نیاز و عدم رضایت می‌کند. امام سجاد(ع) این موضوع را به شیوه‌های گوناگونی در دعاهای خویش گنجانیده و به تبیین آن پرداخته است. « کسی که به غیر حضرتت حاضر شود ناکام برگردد و هر که به غیر از درگاهت رو آورد زیانکار ابدی است و کسانی که به درگاه غیر تو فرود آمدند ضایع و نابود شدند و محروم و جدا از خیر و سعادت، جز آن‌که جویای فضل و احسان توست » (دعای 46/13). «  و راه‌هایم را برای رسیدن به خشنودیت آسان فرما و کردارم را در هر حال نیکو گردان » (دعای 20/26).

4. 2. 3. دوستی با خداوند:

دوستی با پروردگار و در زمرة دوستان و اولیای او قرار گرفتن یکی دیگر از ویژگی‌های انسان است که امام چهارم(ع) بارها به آن اشاره فرموده است. « ]پروردگارا![ مرا از دوستان خود قرار ده که البته دوستان تو (در دو عالم) هیچ ترس و غم و اندوهی در دل ندارند » (1، ص: 582).

آن حضرت(ع) در دعای چهل و چهارم، خداوند را به حق ماه مبارک رمضان و عبادت کنندگان در این ماه سوگند می‌دهد که او را شایسته قرار گرفتن در ردیف دوستان خود قرار دهد و نشان می‌دهد که دوستان خدا از جایگاهی والا برخوردارند و پروردگار کریم کرامتی خاص برای آنان در نظر گرفته است.

4. 2. 4. دوستی و بیزاری به خاطر خدا:

 امام زین العابدین(ع) که نه فرصتی مثل پدرش امام حسین(ع) برایش پیش آمد تا با مبارزه رو در رو از دین دفاع کند و نه هم‌چون نواده گرامیش امام صادق(ع) فرصت مناسبی یافت تا به طور علنی و آشکار به نشر تعالیم اسلام اصیل همت گمارد، در لباس دعا همان وظیفه و خدمت را انجام داد (10، ص: 113) و چنین اصل مهمی- یعنی تولی و تبری - را که از حساسیت سیاسی– اجتماعی بسیار بالایی برخوردار است در قالب راز و نیاز تبیین می‌نماید و نشان می‌دهد که حب و بغض خدا محور، از مشخصه‌های یک انسان مؤمن و آرمانی است. « بار خدایا و من آن بنده توام که پیش از آفرینش و پس از آفرینشت او را نعمت دادی... و به دوست داری دوستانت و دشمنی دشمنانت رهبری فرمودی » (دعای 47/67).

ـ « و ما را در آن ماه (رمضان) توفیق ده که با نیکی فراوان و بخشش به خویشان خود نیکی کنیم و با کسی که با ما دشمنی کرده آشتی نماییم مگر با کسی که در راه تو و برای تو با او دشمنی شده باشد، زیرا او دشمنی است که او را دوست نمی‌گیریم و حزب و گروهی است که با او از روی دل، دوستی نمی‌کنیم » (44، ص: 10).

4. 2. 5. در حزب خدا قرار گرفتن:

 اگر جمع رهروان حضرت حق که با روشی واحد به سوی هدفی واحد یعنی خدایی شدن و کسب رضای او حرکت می‌کنند را حزب الله بدانیم، عضویت یکی دیگر از ویژگی‌های انسان آرمانی خواهد بود که سرانجامی‌ سعادت آمیز دارند. « الا ان حزب الله هم المفلحون »4 (مجادله/22). « فان حزب الله هم الغالبون »5 (مائده/56). امام سجاد(ع) مطلب فوق را به اشکال گوناگونی بیان کرده و نشان داده‌اند که یک انسان وارسته حتماً باید در حزب خدا قرار بگیرد. « بار خدایا مرا از سپاه خود قرار ده که سپاه تو منحصراً همیشه فاتح و غالبند و مرا از حزب خود مقرر فرما که حزب تو منحصراً پیوسته پیروزند... » (1، ص: 582).

4. 2. 6. آبادی دنیا و آخرت:

به اعتقاد امام چهارم(ع) انسان آرمانی هم دنیا و هم آخرت خویـش را به شکلـی قانونمنـد و سالـم آبـاد می‌کند‌ به همیـن جهـت می‌فرماید: « کسی که دنیای خویش را به سبب آخرت و یا آخرت خود را به سبب دنیایش رها کند از ما نیست » (3، ص: 49).

امام(ع) این ویژگی را در چندین دعای صحیفه با زباد دعا نیز بیان داشته است. « و آن‌چه در دنیا و آخرت من باعث اصلاح حالم شود به من انعام فرما » (دعای 25/9). « و روز را تقدیر الهی (به چراغ خورشید تابان) روشن گردانید تا در طلب روزی و تحصیل معاش خلق به فضل و کرم خدا بکوشند و بدین سبب روزی از خدا طلبند و در روی زمین او سیر کنند. لذات موقت دنیا را طلب کنند و به کار ادراک لذات آخرت بپردازند که خدا اصلاح حال مردم را به هر یک از این کار دنیا و آخرت کاملاً مربوط ساخته است (و از بندگان کار دنیا و آخرت هر دو را خواسته است)  » (1، ص: 82).

4. 2. 7. پاسداری از کرامت و عزت انسانی:

خود آگاهی و توجه به این‌که انسان موجودی علوی و برتر است6 و گوهری ارزشمند در خود دارد، او را به دلیل حب ذات، به حراست و پاسداری از کرامت و عزت خویش فرا می‌خواند و به سوی ارزش‌های متعالی سوق می‌دهد (6، ص: 181).

امام سجاد(ع) که خود از معلمان درس آموخته مکتب قرآن و نهج البلاغه است با زبان نیایش نشان می‌دهد که یک انسان آرمانی همواره مواظب است تا بر گوهر گران‌بهای کرامت و عزتش خدشه‌ای وارد نگردد و آن را به هیچ قیمتی در بازار مادیت به معرض فروش نگذارد. « پس بر محمد و آل او درود فرست و مرا به قدرت و توانایی خود از (زیان) بندگانت دور ساز و به بخشش خود از دیگران بی نیاز ساز  » (5، ص: 533).

« و مرا در درگاهت خوار و در نزد آفریدگانت عزیز و ارجمند گردان و چون با تو خلوت کرده تنها به سر برم فروتن و در میان بندگانت بلند مرتبه و سرفرازم نما و از کسی که از من بی نیاز است بی نیازم ساز  » (5، ص: 352). در جای دیگری نیز آمده است که:

« پروردگارا با عزت ضربه ناپذیر خود مرا عزت و ارجمندی عطا کن  »7

4. 2. 8. احساس مسؤلیت اجتماعی:

انسان آرمانی صحیفه، تنها برای خود زندگی نمی‌کند بلکه نسبت به مردم و جامعه خود احساس مسؤولیت می‌کند. و همان‌گونه که قرآن کریم برتری امت پیامبر(ص) را منوط به رواج امر به معروف و نهی از منکر در بین آنان می‌داند8، امام سجاد(ع) نیز در موارد چندی ضمن نیایش‌های خود بر اهمیت این موضوع تأکید نموده است. «  بار خدایا بر محمد و آل محمد درود فرست، و ما را در این روز و این شب9 و همه روزهامان توفیق عطا فرما برای انجام نیکی و دوری از بدی و سپاسگزاری از نعمت‌ها و پیروی از سنت‌ها [واجبات و مستحبات] و ترک بدعت‌ها [احداث چیزهایی در دین که از دین نیست] و امر به معروف [واداشتن به امر پسندیدة: واجب و مستحب] و نهی از منکر [بازداشتن از زشتی‌ها: حرام و مکروه] و حفظ[اصول و فروع] اسلام و نکوهش باطل و نادرستی و خوار نمودن آن، و یاری حق و گرامی‌گردانیدن آن، و راهنمایی گمراه، و کمک ناتوان، و به فریاد ستم دیده رسیدن » (دعای 60/18و19).

امام(ع) در راستای ایفای مسؤلیت خود نسبت به دیگران از خداوند می‌خواهد که وی را از راهنمایان به خیر و نیکی قرار دهد(عای 18/20) و به وی «حسن ارشاد» و نعمت نیک راهنمایی کردن دیگران عطا نماید(دعای 18/20).

4. 2. 9. حق مداری:

 مراعات حق و دفاع از آن، ویژگی دیگر انسان آرمانی صحیفه سجادیه است که امام علی بن الحسین(ع) در دعاهای عارفانه و عاشقانه خود به آن توجه نموده است.« بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست و ما را در این روز و شب و همه روزهامان توفیق عطا فرما برای انجام نیکی و دوری از بدی ... و نکوهش باطل و نادرستی و خوار نمودن آن، و یاری حق و گرامی‌گردانیدن آن، و راهنمایی گمراه و کمک ناتوان و رسیدن به فریاد ستم رسیده  » ( دعای 20/18 ).

در این فراز دعا امام(ع) افزون بر بیان اهمیت دفاع از حق و مبارزه با باطل اعلام می‌کند که این ویژگی امری موقتی نیست، بلکه وظیفه‌ای پیوسته ‌و همیشگی و جزیی از فرهنگ اسلامی است.

«  بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست و مرا به زینت صالحان و شایستگان آراسته فرما و زیور پرهیزگاران را با گستردن عدل و داد و گفتن حق اگر چه سخت باشد به من بپوشان » (دعای 20/10).

4. 2. 10. ظلم ستیزی:

 انسان آرمانی صحیفه فردی ظلم ستیز است که ستمگری را نه از خود و نه به خود می‌پذیرد10 زیرا به فرموده قرآن کریم نتیجه ظلم و میل به ظالم آتش جهنم و عذاب اخروی است11 حضرت به دفعات از خداوند می‌خواهد که نه فرصت جور به دیگران بیابد و نه خود زیر بار ستم دیگران قرار گیرد، «  بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست و مرا در پناه رحمت خود حفظ فرما تا مورد ستم واقع نشوم [در حالی] که تو بر جلوگیری از ستم به من توانایی، و نه من [به دیگری] ستم کنم [در حالی] که تو می‌توانی مرا (از ستم) باز داری  » ( دعای 20/  14).

در جای دیگر از پروردگار می‌خواهد که او را از پشتیبانان و یاری کنندگان ستمگران قرار ندهد و پشتیبان آنان در محو کتاب خدا نباشد. « و لا تجعلنی للظالمین ظهیراً و لا لهم علی محو کتابک یداً و نصیراً » (دعای 47/132). و باز از درگاه احدیت عذرخواهی می‌کند و خاضعانه دست به دعا بر می‌دارد که: « پروردگارا! به سبب این‌که در پیشگاه من به مظلومی ‌ستم شد و یاریش ندادم از تو عذرخواهی می‌کنم » ( دعای 38/1 ).

4. 2. 11. سپاسگزاری:

یکی از مشخصه‌های انسان آرمانی که از صحیفه سجادیه برداشت می‌شود، شکرگزار بودن و قدر شناسی اوست. آن‌چه از مجموع دعاها بر می‌آید این است که سپاسگزاری از نعمت‌های الهی وظیفه سنگینی است که انسان آرمانی و وارسته هرگز از آن چشم نمی پوشد.

امام سجاد(ع) در تبیین اهمیت سپاسگزاری تا جایی پیش می‌رود که ناسپاسان را هم ردیف چهارپایان، بلکه پست‌تر معرفی می‌نماید، چرا که کفران و قدرشناسی نعمت‌ها نشانه بی خردی است.

آن حضرت از ناسپاسی نسبت به نیکوکاران به درگاه خداوند پناه می‌برد و عذر خواهی می‌کند و نشان می‌دهد که قدردانی از نیکی‌های دیگران بسیار پر ارزش است« بارخدایا به تو پناه می‌برم از حرص و آز و ناسپاسی از کسی که به ما نیکی کرده است  » ( دعای 38/3 ). «    پروردگارا من از خوبی‌هایی که به من شد و سپاس آن را به جا نیاورده‌ام به درگاهت عذرخواهی می‌کنم  » ( دعای 38/ 1 )

4. 2. 12. فروتنی:

 یکی دیگر از ویژگی‌های بارز انسان آرمانی در صحیفه سجادیه، دوری جستن از تکبر و فروتنی نسبت به بندگان خداست. امام سجاد(ع) این ویژگی را به گونه‌های مختلف با زبان دعا ترسیم نموده است. گاهی آن حضرت از خداوند می‌خواهد که نگذارد دارایی و ثروت، وی را به خودبینی و گردن‌کشی و طغیان وادارد و گاهی این فروتنی را در قالب دوست داشتن همنشینی با بیچارگان از خداوند طلب می‌کند:

«  بار خدایا همنشینی با فقرا و درویشان را برایم محبوب گردان و مرا به صبر و شکیبایی نیکو بر همنشینی ایشان یاری فرما  ». و زمانی دیگر ارزشمندی فروتنی را در قالب درخواست آن نسبت به همسایگان به نمایش می‌گذارد « [خدایا مرا بر آن دار] تا با همسایگانم فروتنانه نرمی ‌نشان دهم  » (  دعای 26/ 3  ).

درخواست امام(ع) از خداوند که او را گرفتار تکبر نسازد و عبادتش را به سبب خودپسندی باطل نکند و از فخر فروشی بازش دارد، تأیید دیگری است بر این‌که انسان آرمانی از نظر حضرت سجاد(ع) از کبر و برتری جویی دوری می‌جوید و فروتنی را دوست می‌دارد.

افزون بر این، آن حضرت، فروتنی و دوری جستن از کبر و خودپسندی را نه تنها به عنوان رفتاری مناسب در برابر دیگران، بلکه به عنوان حالتی درونی می‌دانند. «و مرا در میان مردم به درجه و مقامی ‌سرفراز مفرما جز آن‌که پیش نفسم مانند آن پست نمایی و ارجمندی آشکار را برایم پدید میاور جز آ‌ن‌که به همان اندازه پیش نفسم برای من خواری پنهانی پدیدآوری» (دعای 20/4).

5. نتیجه‌گیری :

امام زین العابدین(ع) مانند پیشوایان معصوم دیگر(ع) وظیفه سنگین هدایتگری و تبیین دین و نشان دادن راستی‌ها و کژی‌ها را بر عهده داشته و به انجام رسانده‌اند. اما آن‌چه روش این امام(ع) را با دیگر امامان(ع) در این مهم متمایز ساخته وضعیت سیاسی و اجتماعی زمان آن حضرت است. روشی که امام علی بن الحسین(ع) به بهترین شکل برای آموزش دین و تربیت دینی بهره گرفته، زبان دعا و نیایش با پروردگار بوده است. از جمله آموزه‌های آن حضرت با این روش انسان شناسانه است که افت و خیزها، رفت و برگشت‌ها، فرار و قرارها و نقاط قوت و ضعف بشر مسؤول در برابر خداوند را به زیبایی بیان می‌کند و نشان می‌دهد که در این بارگاه انسانی آرمانی است که خود را اصلاح و کامل کند و به عنوان یک موجود الهی نیازهای مادی و معنوی خود را در چارچوبی منطقی برآورده و دنیا و آخرت خویش را با هم آباد سازد و لازمه این دو امر ویژگی‌هایی مانند پذیرش بندگی خدا، فروتنی و خدمت به مردم، مبارزه با ظلم و دفاع از مظلوم، امر به معروف و نهی از منکر، حق مداری و حرکت به سوی خدا و خداگونه شدن است.

یادداشت‌ها :

1. و کان الانسان عجولا.

2. مرحوم کاشف الغطاء در مورد این‌که چرا با آن‌که عدل یکی از صفات خدا است و جا دارد در اصل اول یعنی توحید مندرج شود و مورد بحث قرار گیرد ولی در مذهب شیعه به عنوان یک اصل مستقل به آن‌ توجه می‌شود، می‌فرماید علت آن این است که به اشاعره از اهل سنت معتقد به عدم درک حسن و قبح توسط عقل هستند و می‌گویند اگر خدا مؤمنان را به دوزخ برد و کافران را به بهشت، کار ناپسند و قبیحی صورت نگرفته است و شیعه می‌خواهد با این اصل بگویدکه عدالت خدا مانع از وقوع چنین امری است(9، صص: 201 –200).

3. « انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیراً»(23/23).

4. هان! آگاه باشید که به راستی حزب خدا رستگارانند (مجادله/ 22).

5. پس به درستی که حزب خدا پیروزمندان خواهند بود (مائده/ 56).

6. به راستی که فرزندان آدم را گرامی‌ داشتیم و آنان را در خشکی و دریا روانه داشتیم و به ایشان از پاکیزه‌ها روزی دادیم و آنان را بر بسیاری از آن‌چه آفریده‌ایم چنان که باید و شاید برتری بخشیدیم (اسراء/ 70).

7. دعای روز یکشنبه از ملحقات صحیفه.

8. کنتم خیر امة اخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تؤمنون بالله ... (آل عمران/110).

9. جالب این‌که این دعا به هر بامداد و شامگاه اختصاص دارد، نه به یک زمان خاص.

10. لا تظلمون و لا تظلمون ( بقره/ 27) : نه ستم می‌کنید و نه ستم می‌بینید.

11. و لا ترکنوا الی الذین ظلموا فتمسکم النار...( هود/ 113): نسبت به ستمگران در دل هم میلی نداشته باشید که در نتیجه آن آتش شما را فرا خواهد گرفت....

منابع :

1- الاهی قمشه‌ای، م، (1387 ق)، ترجمه صحیفه سجادیه، تهران: انتشارات اسلامی.‌

2- حکیمی، محمد رضا، (1409ق)، الحیاه، ج:2، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

3- دشتی، محمد، (1379)، ترجمه نهج البلاغه، قم: انتشارات نسیم حیات.

4- دیلمی‌، ا و آذربایجانی، م، (1380)، اخلاق اسلامی‌، قم: نشر معارف.

5- شیروانی، علی، (1376)، سرشت انسان، قم: انتشارات معارف.

6- عاملی، حسن، (1370)، وسائل الشیعه، ج:12و11، بیروت: تراث العربی.

7- فیض الاسلام، علی‌نقی، (1375)، ترجمه صحیفه کامله سجادیه، تهران: بی جا.

8- کاشف الغطاء، م . ح، (1374)، این است آیین ما، ترجمه مکارم شیرازی، ن، قم: مطبوعاتی هدف.

9- مسعودی، علی بن الحسین، (1417 ق)، اثبات الوصیه، قم: مؤسسه انصاریان.

10- مطهری، مرتضی، (1376)، سیری در سیره ائمه اطهار، تهران: انتشارات صدرا.

----------------------

منبع : فصلنامه انديشه ديني > شماره 15 > انسان شناسی در صحیفه سجادیه

http://tebyan-zn.ir/papers/subpapers.aspx?id=156&category=MO