انسان شناسی در صحیفه سجادیه

( قسمت اول )

صحیفه سجادیه در عین حال که دربردارنده ظریف‌ترین‌ و دقیق‌ترین راز و نیازهاست و رابطه عاشقانه انسان و خدا را به زیباترین شکل ممکن به تصویر می‌کشد، موضوعات بسیاری را در زمینه‌های سیاسی، اجتماعی، اخلاقی، روان‌شناسی، فلسفی، علمی ‌و اقتصادی، نیز، دربر می‌گیرد. آن‌چه در این مقاله پی‌گیری شده است انسان شناسی از منظر صحیفه سجادیه است که با تحلیل و تفسیر برخی ادعیه این کتاب شریف‌ به انجام رسیده است.

در این مقاله ابتدا در نگاهی کلی به موضوع انسان شناسی از دیدگاه امام سجاد(ع) پرداخته شده است و سپس صفات مثبت و منفی، نقاط قوت و ضعف و عوامل صعود و سقوط بشر معرفی شده‌اند و در پایان «انسان آرمانی» و اوصاف انسان الهی و کاملی که شناساندن و ساختن آن هدف تمام انبیا، و پیشوایان معصوم (ع) بوده مورد بررسی قرار گرفته است.

1. مقدمه

در تمام دعاهای مأثوره پیامبران و اولیای الهی، علاوه بر تجلی رابطه عاشقانه بندگان با معبود، نکات آموزنده و معرفتی دیگری نیز وجود دارد که با عبور از لایه نخست این دعاها به آن نکات عالی و عمیق دست می‌یابیم.

صحیفه سجادیه و ادعیه امام سجاد(ع)، به سبب موقعیت تاریخی و وضعیت خفقان‌آمیز سیاسی زمان آن حضرت از نظر چند لایه‌ای بودن منحصر به فرد است. زیرا برای آن امام(ع) زمینه‌ای مناسب برای تبلیغ معارف اصیل دینی وجود نداشت و مردم از ترس حاکمیت جور نه فقط در پی آموختن، حفظ و انتقال دیـدگاه‌هـای آن بـزرگـوار نبـودنـد، بلکه از هـر گـونـه ارتباط با آن حضرت پرهیز می‌کردند. به همین دلیل امام سجاد(ع) بسیاری از آموزه‌های اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و سایر معارف دینی را با زبان دعا و در مقام راز و نیاز با معبود خویش ابراز می‌نمودند. آن‌چه در این مقاله عرضه شده است انسان شناسی از منظر امام چهارم(ع) است که با کاوش و دقت در عبارات ادعیه صحیفه سجادیه مورد تحقیق قرار گرفته است.

2. کلیات

پیش از پرداختن به موضوع اصلی نگاهی کلی به انسان از دیدگاه اسلام داریم.

از آیات قرآن کریم در مورد آفرینش انسان برمی‌آید که او موجودی دو بعدی است. بخشی از وجودش مادی است، «ما شما را از گل چسبنده آفریدیم» (صافات/11)، و بُعد دیگر روحی و معنوی است. بر اساس آیات قرآن، آفریدگار بزرگ با دمیدن روح خویش در آدم ابوالبشر، او را حیاتی انسانی بخشیده است. « و آن گاه که پروردگار تو به فرشتگان عالم اظهار فرمود که من بشری از گل و لای کهنه متغیر خلق خواهم کرد پس چون آن عنصر را معتدل بیارایم و در آن از روح خویش بدمم همه {از جهت حرمت و عظمت آن روح الهی} بر او سجده کنید » (حجر / 28و29).

انسان مورد نظر اسلام بر اساس ساختار وجودیش استعداد خوب یا بد شدن را داراست و با اراده و اختیاری که آفریدگار به او داده است می‌تواند مسیر حیوانیت یا الوهیت را انتخاب کند. «قسم به نفس {ناطقه انسان} و آن که او را نیکو {به حد کمال} بیافرید و به او شر و خیر او را الهام کرد، هر کس خود را از گناه و بدکاری پاک سازد به یقین رستگار خواهد شد و هر که او را به کفر و گناه پلید گرداند البته {در دو جهان} زیانکار خواهد گشت (شمس/10-7). « ما به حقیقت راه {حق و باطل} را به انسان نمودیم حال خواهد هدایت پذیرد و شکر این نعمت گوید و خواهد آن نعمت را کفران کند » (7، ص: 21-20).

در حقیقت انسان از دیدگاه اسلام موجودی غریزی – فطری است و چنان‌چه غرایز بر او حاکمیت پیدا کند به سوی حیوانیت و بدبختی کشیده خواهد شد و اگر فطرتش بر او حکمرانی کند به سوی کمال و قرب الهی راه خواهد سپرد.

3. انسان در صحیفه سجادیه

3. 1. پیدایش و ساختار انسان :

اگر بخواهیم خاستگاه جهت‌گیری‌های اخلاقی و رفتاری انسان و نقاط قوت و ضعف بشر را به درستی بازشناسی کنیم، لازم است در آغاز نگاهی کلی به آفرینش انسان و امکانات اولیه‌ای که آفریدگار در او به ودیعه گذارده و با توجه به آن‌ها از او ‌مسؤولیت خواسته است، داشته باشیم.

3. 1. 1. آغاز و فرجام انسان:

 بر اساس دعاهای مختلف صحیفه سجادیه انسان مخلوقی غیر ازلی است و بر اثر تصادف یا جهش ناخواسته پدید نیامده بلکه به حق آفریده شده است.

امام سجاد(ع) در مقام حمد و ستایش پروردگار، در این زمینه می‌فرماید: « عالم آفرینش [از جمله انسان] را بی تمثال و بی سابقه فکرت به قدرت کامله و مشیت کامله [بدین نظم زیبا و نظام اتم احسن] بیافرید » (دعای 1/3).

« تویی خدایی که جز تو خدایی نیست، پیش از هر یک، اول و آغازی و پس از هر شمرده شده آخر و مرجعی » (دعای 47/9).

از نظر امام(ع)، خداوند اول و آخر هر چیز و مقدم و مؤخر از هر موجودی، از جمله انسان، است و بشر ممکن الوجودی است که آغاز و پایان دارد.

3. 1. 2. ظرفیت‌های اخلاقی- رفتاری انسان:

 امام سجاد(ع) منشأ هدایت و ضلالت و شکور و کفور بودن انسان را ساختار وجودی او می‌داند و همان‌طور که قرآن کریم نیز نشان می‌دهد انسان هم امکان اوج گرفتن و خدایی شدن را دارد و هم می‌تواند تا حد حیوانات و حتی پست‌تر از آن‌ها تنزل یابد. « [موجودات را آفرید و] سپس آنان را در راه اراده و خواست خویشتن روان گردانید و در راه محبت به خود برانگیخت » (دعای 1/4). بنابراین گرایش به خدا و پاکی‌ها در وجود انسان به ودیعه گذاشته شده و این آدمی ‌است که با عقل و اراده خویش یا به این کشش فطری خود پاسخ مثبت می‌دهد و یا راه دوم بر اساس بعد حیوانی خود بر خواهد گزید، همان راهی که امام سجاد(ع) از شر آن به خداوند پناه می‌برد: « و به او پناه می‌برم از شر نفسم، به راستی که نفس همواره به بدی فرمان می‌دهد مگر پروردگارم رحم نماید » (1/ص: 572).

3. 2. امتیازات انسان :

در بسیاری از دعاهای صحیفه سجادیه بر صفات نیک و ویژگی‌های مثبت انسان تأکید شده است که برخی از آن‌ها در پی می‌آید.

3. 2. 1. خداخواهی:

 اگر آدمی از تأثیرات پیرامونی خویش مصون بماند به طور فطری به سوی خداوند یکتا گرایش دارد و به درگاه معبود یگانه سر می‌ساید. امام سجاد(ع) در موارد چندی، خداخواهی و توحیدگرایی انسان را با زبان دعا بیان کرده است. گاهی به عنوان حمد و ثنای پروردگار سوز و گداز انسان را نسبت به خالق هستی نشان می‌دهد و گاهی در مقام خواهش و درخواست، این حقیقت را در لباس زیباترین الفاظ بیان می‌دارد. به عنوان مثال امام(ع) در اولین دعای صحیفه، پس از حمد و ستایش خداوندی که اولین اول‌ها و آخرین آخرها است، یادآور می‌شود که این الاه کسی است که پدیده‌ها و مخلوقات را با قدرت و مشیت خویش آفرید و سپس آنان را در راه اراده و خواست خویشتن روان گردانید و آنان را در راه محبت به خود بر انگیخت و به بیان دیگر آن‌ها را به گونه‌ای فطری خداجو و خدادوست آفرید.

3. 2. 2. برترین آفریده خداوند:

 همان گونه که در قرآن کریم نیز از انسان به عنوان خلیفة الله(بقره/20) و برترین آفریده‌های کردگار هستی یاد شده است و خداوند با آفرینش او به خود تبریک می‌گوید (مؤمنون/14)، امام سجاد(ع) هم در ضمن سپاس و ستایش حضرت حق به برتری انسان بر تمام مخلوقات اشاره نموده است: « و سپاس خدای را که نیکویی‌های آفرینش را برای ما برگزید و روزی‌های پاکیزه را برای ما روان گردانید و با تسلط و توانایی، ما را بر همه آفریدگان برتری داد  » (دعای 1/17).

3. 2. 3. فراتر از ماده:

 نیازهایی که امام سجاد(ع) در دعاهای مختلف از ایزد منان طلب می‌کند به روشنی نشان می‌دهد که انسان موجودی فراتر از ماده است و زمانی به کمال مخصوص خویش دست می‌یابد که هر دو بعد جسمانی و روحانی او به کمال برسد. خواست‌های معنوی بشرکه بیانگر وجود فرامادی اوست نسبت به خواست‌ها و نیازهای معنوی او از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، مثلاً امام(ع) در فرازی از صحیفه از خداوند می‌خواهد تا دل‌بستگی به دنیای پستی که او را از آن‌چه در نزد پروردگار است باز می‌دارد و مانع یافتن دست آویزی است که او را به خالق وصل ‌کند، از دلش برکند (دعای 47/109) « بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست و دلم را برای محبت و دوستی خویش خالی ساز و به یاد خود مشغول گردان و به ترس و بیم از خویشتن بلند مرتبه‌اش فرما و به رغبت به سوی خود توانایش نما... » (دعای 21/10).

3. 2. 4. موجودی دو جهانی:

 امام زین العابدین(ع) با تأسی به قرآن کریم، بشر را موجودی دو جهانی معرفی می‌کند که زندگانیش محدود به جهان مادی و حیات دنیوی نیست بلکه، مرگ برای او همچون پلی به جهان جاودان قیامت است. در جای جای صحیفه این حقیقت را به تصویر می‌کشد و نشان می‌دهد که یک انسان وارسته علاوه بر دغدغه درست زیستن در دنیا دارای حیاتی جاودان در عالمی دیگر است که هرگز از آن غافل نمی‌گردد. « [خدایا] در روزی که پرده‌ها کنار می‌رود [قیامت] مرا هلاک مگردان ». و در عین حال که حضرت این خواسته را عرض می‌کند بلافاصله رفع نیازهای دنیایی خویش را هم از خداوند طلب می‌کند « و بی نیازی (از خلق) و پاکدامنی (از نارواها) و آسایش (در زندگی) و بی گزندی و تندرستی و فراخی (در روزی) و آرامش و آسودگی و نداشتن گرفتاری و بدی را برایم فراهم کن » (دعای 47/130).

3. 2. 5. دارای اختیار و اراده:

همان‌گونه که قرآن انسان را مختار معرفی می کند. "ما راه را به او نشان دادیم و این انسان است که یا راه شکرگزاری را پیش می‌گیرد و یا راه کفران را »(انسان/3). امام(ع) هم بشر را موجودی مختار و دارای اراده نشان می‌دهد که مسؤول اعمال خویش است. « بار خدایا من آن بنده توام که پیش از آفرینش و پس از آن او را نعمت دادی، پس او را از کسانی قرار دادی که به دین خود [اسلام] راهنمایی نمودی و برای انجام حق خویش توفیق دادی، و او را به ریسمان خود نگاه داشتی، و در حزب و گروه خویشتن در آوردی و به دوستداری دوستانت و دشمنی دشمنانت رهبری فرمودی، سپس او را فرمان دادی پس فرمان نبرد، و منع نمودی پس باز نایستاد، و از معصیت و نافرمانی نهی فرمودی پس خلاف فرمانت نموده و نهیت را مرتکب گشته است » (دعای 47/67).

عبارت‌های امام سجاد(ع)، در خلال ادعیه، انسان را تا حدی مختار معرفی می‌کند که به رغم هدایت‌ها و امر و نهی‌های خداوند، باز هم می‌تواند سرپیچی ‌کند و راه عصیان را در پیش گیرد.

3. 2. 6. در گرو کردار خویشتن:

امام(ع) در دعای پنجاه و سوم ضمن اشاره به آثار زیان‌بار گناه بر انسان، تصریح می‌فرماید که سرنوشت بشر در گرو اعمال وی است و خود او سازندة سعادت یا شقاوت خویش است. هم‌چنین آن حضرت در جای دیگر زبان حال انسان گناهکارِ پشیمانی را دارد که می‌فرماید: « بار خدایا ... من به سبب افراط و تجـاوز از حـد بر خـود (در درگـاه تو) ذلیل و خوارم، کردارم مرا هلاک ساخته است » (دعای52، ص: 7).

3. 2. 7. نوع دوستی:

 یکی از ویژگی‌های مثبت انسان نوع دوستی است که از فطرت او سرچشمه می‌گیرد و در بخش‌های مختلف صحیفه سجادیه به آن اشاره شده است. مثلاً دعای سی و نهم دربردارندة بهترین روش‌های مردم دوستی صادقانه است که با زبان نیایش بیان شده است.

هم‌چنین در فرا رسیدن ماه مبارک رمضان، حضرت از خداوند توفیق خدمت به مردم را طلب می‌کند که ریشه در مردم دوستی دارد « و ما را در آن ماه توفیق ده که با نیکی فراوان و بخشش، به خویشان خود نیکی کنیم، و با احسان و بخشش از همسایگانمان جویا شویم، و دارایی‌هایمان را از مظالم وآن‌چه از راه ظلم و ستم به دست آمده است خالص و آراسته نماییم و آن‌ها را با بیرون کردن زکات پاک کنیم » ( دعای44، ص: 10 ).

امام زین العابدین(ع) در این دعای شریف هم به مراتب مردم دوستی و هم به شیوه‌های گوناگون عمل کردن به آن اشاره می‌فرماید (دعای 44).

3. 3. ویژگی‌های منفی انسان در صحیفه

امام سجاد(ع) در ضمن راز و نیازهایشان به کاستی‌ها و ویژگی‌های منفی انسان اشاره فرموده و نشان داده‌اندکه این ویژگی‌ها از نقاط ضعف انسانند. در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

3. 3. 1. اسیر خویشتن:

 یکی از نقاط ضعف انسان خطر غلبه خواست‌های حیوانی و هواهای نفسانی بر او و اسیر شدن در دام خویشتن است به تعبیر قرآن کریم :« همانا نفس انسان همواره به بدی‌ها و کژی‌ها فرمان می‌دهد مگر این‌که پروردگار رحم نماید » (یوسف/53).

امام سجاد علیه السلام نیز در موارد مختلفی بر این نقطه ضعف بشر تأکید فرموده و نشان داده است که انسان چنان‌چه تسلیم هوای نفس شود اسیر خود خواهد گشت، به طور مثال آن حضرت در دعایی از شر نفس به خداوند پناه می‌برد و دلیـل این پنـاه جویـی را کشش‌های همیشگی نفس به سوی بدی‌ها ذکر می‌فرماید.

آن حضرت(ع) در جای دیگر خداوند را مورد خطاب قرار می‌دهد که: « بار خدایا من آن بنده توام که پیش از آفرینش و پس از آفرینشت او را نعمت دادی ... سپس او را فرمان دادی پس فرمان نبرد و منع نمودی پس باز نایستاد ... نهیت را مرتکب گشته، نه از روی دشمنی با تو و نه از روی گردن کشی بر تو، بلکه هوی و خواهـش او را به آن‌چـه جداً خواستـه (نهـی کرده)ای و به آن‌چه ترسانده‌ای خواند » (دعای 47/67 و 68).

3. 3. 2. حسادت و تنگ نظری:

نقطه ضعف دیگر آدمی ناتوانی از تحمل و موفقیت‌های دیگران است. مثلاً امام(ع) از این‌که خداوند داشته‌های او را از گزند حسودان مخفی داشته است او را سپاس می‌گوید و در جای دیگر از حضرت دوست تقاضا می‌کند که از آشکار شدن این نقطه ضعف او در هنگام روبرو شدن با برخورداری‌های دیگران جلوگیری فرماید (دعای 35/2و3). در جای دیگر حسادت را عملی شیطانی معرفی می‌کند و یادآوری عظمت خداوند و اندیشه در توانایی‌های او را شیوه‌های مبارزه با این کاستی انسان بر می‌شمارد، « بار خدایا آن‌چه شیطان از دروغ و گمان و رشک (حسد) در دل من می‌افکند به یاد بزرگیت و اندیشه در توانائیت و عاقبت اندیشی بر دشمنت مبدل گردان » (دعای 20/13).

3. 3. 3. ناشکیبی:

 از ویژگی‌های منفی انسان فقدان بردباری در مقابل گناه، بلا، فقر، لذت و اطاعت خداوند و نیز ترجیح دادن منافع حرامِ کوتاه مدت بر منافعِ حلال بلند مدت است که در قرآن کریم به «عجله»1(اسراء /11) تعبیر شده است.

امام چهارم(ع) نیز به این نقطه ضعف انسان اشاره می کند و نشان می‌دهد که بشر از نظر بردباری و صبر دستخوش کاستی است. «   بار خدایا به تو پناه می‌برم از حرص و آز و تندی غضب و تسلط حسد و سستی [و ضعف] در صبر و شکیبایی  » ( دعای 8/1 ). «  بار خدایا مرا بر رنج، توانایی و بر گرفتاری، شکیبایی و بر درویشی، قدرت نیست  » ( دعای 22/ 2 ). همان‌گونه که ملاحظه می‌شود امام(ع) در این دعا نیز از ناشکیبایی و عدم بردبار ی انسان سخن به میان می‌آورد و خداوند را برای رفع این کاستی به یاری می‌طلبد.

3. 3 .4. ضعف در برابر شهوات:

 قرآن کریم با آن‌که انسان را جزو برترین موجودات معرفی می‌کند به ضعیف بودن او هم اشاره کرده و می‌فرماید: «...وخلق الانسان ضعیفا ( انسان ضعیف خلق شده است)( نساء/ 27  )، که منظور این است که انسان در برابر کشش‌های شهوانی خود ضعیف است.

امام زین العابدین( ع) هم بارها به این ضعف پرداخته و برای جبران آن از خداوند یاری طلبیده است.

« و چون به دو چیز تصمیم گیرم که یکی از آن دو تو را از ما خشنود گرداند و دیگری به خشم آرد پس ما را به آن‌چه ترا خشنود می‌گرداند برگردان، و نیروی ما را از آن‌چه تو را بر ما خشمگین می‌نماید سست نما و در آن هنگام نفس‌های ما را در اختیار خودشان مگذار، چون آن‌ها جز آن‌چه تو توفیق دهی، باطل و نادرستی را اختیار می‌نمایند، و جز آن‌چه تو رحم فرمایی به بدی امر می‌کنند  » ( دعای 9/3و4 )، «  پروردگارا به راستی که تو ما را ضعیف آفریده و بر سستی بنا نهاده‌ای  »( دعای 9/ 5  ). «  بار خدایا صبح و شام کردم در حالی‌که بنده خوار توام و جز به کمک تو بر سود و زیان خویش توانا نیستم، درباره آن‌چه گفتم گواهی می‌دهم و به ناتوانی و بیچارگی خویش اقرار دارم  » ( دعای 21/ 7 ).

3. 3. 5. در بند آرزوها:

 اگر میان آرزو، همت، توانایی و امکانات انسان هماهنگی پدید آید به حرکت و تحول در او خواهد انجامید، ولی مشکل این است که بیشتر آرزوهای بشر دنیایی و دست نایافتنی است و هیچ سازگاری با توانش ندارد، و همین امر سبب در جا‌زدن‌ها، رفت و برگشت‌ها و حتی ناامیدی و از دست دادن فرصت‌ها در زندگی وی می‌شود.

امام سجاد(ع) در موارد چندی به این نقطه ضعف انسان اشاره کرده‌اند. « پس، از تو درخواست می‌کنم- ای مولا و مهتر من ـ درخواست کسی که بر اثر آرزوی درازش به کار بیهوده مشغول] شده است] » (دعای 52/8). « (از تو درخواست می‌کنم) درخواست کسی که آرزو بر او چیره گشته و خواهش نفس گرفتارش کرده ]است] » (دعای 52/9).

3. 3. 6. غرور و خودپسندی:

 خودپسندی ضعف دیگر انسان است که امام سجاد(ع) زیاد به آن اشاره نموده و حتی آثار آن را با زبان دعا و نیایش برشمرده است. مثلاً در دعای بیستم عجب و خود پسندی را فاسد کننده عبادت معرفی کرده و از خداوند یاری می‌طلبد که: « و عزیز و گرامیم(بدار) و به کبر و سربلندی(و برتری طلبی) دچارم مکن و مرا برای (بندگی) خود رام ساز و عبادتم را به عجب و خودپسندی تباه مگردان » ( دعای 17/ 4 ).

در دعای دیگری از پروردگار می‌خواهد که: « بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست و مرا در میان مردم به درجه و مقامی ‌سرفراز مکن جز آن‌که پیش نفسم مانند آن پست نمایی و ارجمندی آشکار برایم پدید میاور جز آن‌که به همان اندازه پیش نفسم برای من خواری پنهانی پدید آوری » (دعای20/3).

3. 3. 7. جهل و نادانی:

 بی‌تردید علت عمده خطاها و گناهان جهل و نادانی است و اگر انسان خطرات و بدی‌ها را می‌شناخت و نسبت به آثار اعمال نیک و بد آگاهی می‌داشت، مرتکب بسیاری از بدی‌ها نمی‌شد و به خوبی‌ها پشت نمی‌کرد.

امام سجاد(ع) در دعای توبه بارها نشان می‌دهد که جهل و نادانی اصلی‌ترین علت گمراهی انسان است. « بار خدایا من از جهل و نادانی خود از درگاه تو عذر می‌خواهم » (دعای31/21) و « من همانم که گناهان عمرش را تباه کرده و من همانم که نادانیش علت عصیان و گناه او شده ... ».

3. 3. 8. در دام غفلت:

 آیه شریفه زیر به بهترین شکل غفلت و جایگاه غافلان را روشن می‌کند. « و به تحقیق بسیاری از جن و انس را برای جهنم واگذاردیم، چه آن‌که آن‌ها را دل‌هایی است بی ادراک و معرفت و دیده‌هایی بی نور و بصیـرت و گوش‌هایی ناشنوای حقیقت. آن‌ها مانند چهارپایانند بلکه بسی گمراه‌ترند (و پست‌تر). آن‌ها همان مردمی ‌هستند که غافل شدند »( آل عمران/179 ).

امام چهارم(ع) در موارد مختلفی به این ویژگی پرداخته و آن را زمینه ساز گمراهی و گناهکاری معرفی می‌کند. از جمله « اگر تو مرا عذاب کنی البته من خود بر خویش ستم کرده‌ام و راه تضییع و خطا و تقصیر و قصور پیش گرفته‌ام و از حظ و بهره خود غفلت ورزیده‌ام و اگر گناهانم را ببخشی که تو مهربان‌ترین مهربانان هستی » (1، ص: 553).

در فرازی دیگر نشان می‌دهد که غفلت، بشر را از هدف آفرینشش یعنی گام برداشتن در مسیر تکامل، بندگی حضرت حق و عمل به مسؤولیت‌هایش دور می‌کند، « ای وای از غفلت و بی خبری من از آن‌چه در باره‌ام خواسته می‌شود » (دعای 53، ص: 6).

3. 3. 9. ناسپاسی و کفران:

 یکی دیگر از ویژگی‌های منفی انسان ناسپاسی و کفران نعمت‌ها است. قرآن کریم بیش از پانزده مورد به این کاستی پرداخته نمونه‌هایی از آن را ذکر کرده است. مثلاً « همانا انسان بسیار کفران کننده و ناسپاس است » ( حج/66 ).

امام چهارم(ع) هم در موارد مختلفی به این ویژگی آدمی اشاره کرده و نشان داده است که بشر چه در برابر نیکی‌های هم‌نوعانش و چه نسبت به نعمت‌های خداوند بسیار ناسپاس و قدر ناشناس است. مثلاً « و سپاس خدای را که اگر بندگانش را از شناختن سپاسگزاری خود بر نعمت‌های پی در پی که به ایشان داده و بخشش‌های پیوسته که برای آن‌ها تمام گردانیده باز می‌داشت هر آینه نعمت‌هایش را صرف نموده او را سپاس نمی‌گزاردند و در روزی‌ای که عطا فرموده فراخی می‌یافتند و شکرش را به جا نمی‌آوردند » (دعای 1/8).

امام(ع) در ادامة همین فراز دعا با تعبیری عجیب زشتی این ویژگی را بیان می‌کنند و می‌فرمایند: « اگر انسان‌ها چنین باشند از حدود انسانیت خارج شده و هم‌چون چهار پایان خواهند شد » ( دعای 1/9 ).

( ادامه دارد )

منبع : فصلنامه انديشه ديني > شماره 15 > انسان شناسی در صحیفه سجادیه

http://tebyan-zn.ir/papers/subpapers.aspx?id=156&category=MO